در حالیکه وضعیت “فرونشست زمین” در بسیاری از مناطق کشورمان به وضعیت بحرانی رسیده که رئیس سازمان زمین‌شناسی کشور می‌گوید اگر در مجموع مصارف آب کشور صرفاً ۱۵ تا ۲۰ درصد صرفه جویی داشته باشیم, می‌توانیم فرونشست را مهار کنیم!
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ وضعیت “فرونشست زمین” در بسیاری از مناطق و دشت‌های کشورمان به مرحله بحرانی رسیده به صورتی که پدیده فرونشست به‌جز استان گیلان, تمام مناطق کشورمان را درگیر کرده است. عمق این پدیده از دشت‌های کشور گذشته و در استان‌های تهران, اصفهان, فارس و خوزستان به مناطق مسکونی نیز خسارات جدی وارد کرده است!
در حال حاضر گستره فرونشست دست‌کم دو سوم از دشت‌های کشور که محتوی آب شیرین هستند را تحت تاثیر قرار داده است و یک‌سوم دیگر این دشت‌ها هم با کاهش تراز آب مواجه هستند که با ادامه یافتن این روال, این دشت‌ها نیز در آینده درگیر فرونشست خواهند شد.
عوامل طبیعی و انسان‌ساز از جمله استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تغییر اقلیم, گرمایش جهانی, استخراج غیراصولی از معادن, حفر چاه‌های غیرمجاز, حفر تونل‌های مترو و قطار شهری, حرکت آرام زمین و خروج گدازه, عواملی هستند که به بحرانی‌تر شدن شرایط فرونشست در کشور دامن می‌زنند؛ در این میان استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی بیشترین نقش را در افزایش نرخ فرونشست داشته و در واقع مهار فرونشست در گرو بازیابی آبخوان‌های زیرزمینی است.
با وجود اینکه ایجاد فرونشست در کشور به بیش از 50 سال قبل بازمی‌گردد اما شاهدیم که این تهدید بالقوه, نه تنها مورد توجه مسئولان قرار نگرفته است بلکه در میان مردم نیز اطلاعات درستی در رابطه با مخاطرات این پدیده وجود ندارد.
با توجه به اینکه زمان بسیار محدودی برای مهار فرونشست در کشورمان باقی مانده, لازم است تا هرچه سریع‌تر دستگاه‌های مسئول در این زمینه اقدام کنند و مردم نیز با مطالبه‌گری خود به سرعت بخشیدن به روند مهار فرونشست کمک کنند.
برای بررسی ابعاد مختلف پدیده فرونشست و روش‌های مهار این بحران بزرگ که دامن‌گیر مردم استان تهران و اکثر استان‌های کشورمان را گرفته است, در قالب نشستی، میزبان دکتر علیرضا شهیدی معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و دکتر رضا شهبازی، مدیرکل مخاطرات زمین‌شناختی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور بودیم؛ در ادامه مشروح بخش نخست این گفت‌و‌گوها تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:
تسنیم: پدیده فرونشست در کشور ما از چه زمانی شروع شده است و از زمان شناسایی آن چه اقداماتی توسط دستگاه‌های مسئول برای مهار این پدیده و بازیابی دشت‌های درگیر فرونشست انجام شده است؟
دکتر شهیدی: بحث فرونشست در ایران یکی از مخاطرات قدیمی است که این پدیده برای نخستین بار در سال 1347 در دشت رفسنجان دیده شده است؛ در آن زمان فرونشست در دشت‌های دیگری نیز رخ داده است اما یا شناسایی نشده بودند یا حساسیت نسبت به آنها کمتر بوده است؛ دشت مهیار اصفهان نیز از دیگر دشت‌های بزرگ کشور است که برای نخستین بار نشانه‌های فرونشست در سال 1366 در این دشت مشاهده شد.
فرونشست فروچاله , اخبار خشکسالی | خشکسالی , بحران های محیط زیست ,
فرونشست در ایران از زمانی به‌صورت جدی مطرح شد که ما برای استخراج آب‌های زیرزمینی شروع به احداث بی‌رویه چاه‌های آب زیرزمینی آوردیم؛ در گذشته جمعیت کمتر بوده و فشار به منابع آب زیرزمینی نیز کمتر بوده است اما از سال 1369 میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی از میزان آبی که منابع آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند بیشتر شد.
کسری منابع آب با یک کسری مخزن دو میلیارد متر مکعبی شروع شد و در سال 1378 که جمعیت ما به 60 میلیون نفر رسید, این تراز منفی به 20 میلیارد متر مکعب رسید و در سال 1398 که جمعیت به حدود 80 میلیون نفر رسید, تراز منفی به 134 میلیارد متر مکعب رسیده است. برای اینکه عمق فشار وارده به آبخوان‌ها را درک کنیم باید بدانیم که مصرف سالیانه ما حدود 100 میلیارد متر مکعب است که 34 میلیارد کمتر از تراز منفی آبخوان‌هاست.
متأسفانه در سال 1369 که برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها مطرح شد کسی به این موضوع توجه نکرد و از زمانی هم که سیاست‌های کشور به سمت خودکفایی در محصولات کشاورزی رفت فشار روی آبخوان‌ها بیشتر شد؛ در سال 1380 شواهد فرونشست در دشت‌های کشور یکی پس از دیگری نمایان می‌شد و در همان سال بود که سازمان زمین‌شناسی به موضوع فرونشست ورود پیدا کرد.
در سال 1383 نخستین گزارش سازمان زمین‌شناسی در رابطه با پدیده فرونشست که با همکاری دانشگاه امپریال کالج انگستان صورت گرفته بود به طور رسمی منتشر شد و در آن زمان ما میزان فرونشست در دشت تهران را محاسبه کردیم که در آن زمان حدود 16 سانتیمتر در سال بود و از آن به بعد بود که سازمان به طور جدی به بررسی نرخ فرونشست در همه دشت‌های کشور پرداخت.
در آن زمان خطر فرونشست را به مراجع ذی‌ربط گوشزد کردیم و در همایش‌های مختلف نیز این موضوع را با رسانه‌ها مطرح کردیم. این موضوع از همان سال‌ها تا الان که در آستانه ورود به سال 1401 هستیم جدی گرفته نشده است و همچنان شاهد برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها, جانمایی نادرست صنایع آب‌بر و توسعه بی‌ضابطه کشاورزی هستیم.
تسنیم: آمارهای مختلفی از مصرف آب در بخش کشاورزی, صنعت و شرب وجود دارد؛ آیا آمار دقیقی که بتوان به آن استناد کرد وجود دارد و کدام بخش از کشور بیشترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی محسوب می‌شود؟
دکتر شهیدی: مصرف آب در صنعت 2.4 میلیارد مترمکعب است و کشاورزی نیز سالانه 89 میلیارد متر مکعب از آب کشور را مصرف می‌کند که این مقدار حدود 90 درصد مصرف سالانه آب کشور است؛ متأسفانه مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی هنوز وجود دارد و تلاشی برای اصلاح این روند دیده نمی‌شود.
فرونشست فروچاله , اخبار خشکسالی | خشکسالی , بحران های محیط زیست ,
هنوز در کشور شاهدیم که در 15 استان برنج‌کاری انجام می‌شود! در حالی که هیچ توجیحی برای کاشت برنج در استان‌هایی از جمله فارس و اصفهان با نرخ فرونشست بسیار بالا وجود ندارد؛ زمانی هم که در این رابطه به آنها هشدار داده می‌شود, بحث موضوعات اجتماعی و معیشت کشاورزان را مطرح می‌کنند!
وزارت کشاورزی هنوز الگوی کشت مناسبی برای کشور تعیین نکرده است که این مورد منجر به کشت محصول نامناسب در محل نامناسب و در نتیجه کاهش منابع آب زیرزمینی شده است.
دکتر شهبازی: بیلان سالانه مصرف آب کشور در حدود 30 سال پیش 130 میلیارد متر مکعب اعلام شده بود که مطمئناً این مقدار در حال حاضر افزایش یافته است و با توجه به این آمار ما هر ساله بیش از 100 درصد منابع آب شیرین کشورمان را مصرف می‌کنیم.
فرونشست فروچاله , اخبار خشکسالی | خشکسالی , بحران های محیط زیست ,
دکتر شهیدی: در حال حاضر از 609 دشت کشور بالغ بر 400 دشت در منطقه بحرانی فرونشست قرار دارند!در اتحادیه اروپا میزان فرونشست 4 میلی‌متر در سال به عنوام نُرم بحرانی فرونشست شناخته می‌شود و این در حالی است که میانگین فرونشست در کشور ما 6 سانتیمتر در سال است!
در برخی مناطق کشور کاهش نرخ فرونشست دیده شده است اما این مورد به معنای “مرگ آبخوان” در آن منطقه است و به این معنی است که اصلاً آبی باقی نمانده تا آن را استحصال کنیم و از این طریق نرخ فرونشست را افزایش دهیم. در نتیجه این کاهش نمی‌تواند نکته مثبتی باشد.
تسنیم: با وجود اینکه بارها در گزارشات مختلف به مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی به واسطه توسعه بی‌ضابطه آن, روش‌های قدیمی کشاورزی, الگوی کشت نامناسب و روش‌های آبیاری ناصحیح اشاره شده است اما حرکت جدی در وزارت جهاد برای اصلاح کشاورزی دیده نشده است, آیا شما به عنوان سازمان متولی در این‌باره به وزارت جهاد هشدار داده‌اید؟
دکتر شهیدی: 90 درصد از منابع آبی ما در سال در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و محصولاتی کشت می‌شود که به شدت آب‌بر هستند؛ در بحث تغییر الگوی کشت کشاورزی وزارت جهاد مسئولیت دارد اما به دلیل محدودیت‌های اجتماعی که دارند این کار را نکرده‌اند؛ منظور از بحران اجتماعی تغییراتی است که در روند کار کشاورزان ایجاد می‌شود و ممکن است باعث اعتراض آنها شود.
فرونشست فروچاله , اخبار خشکسالی | خشکسالی , بحران های محیط زیست ,
نخستین نشانه‌های خشکسالی در ایران در اوایل دهه 80 دیده شد و پیش‌بینی می‌شود که در کشور با یک خشکسالی 30 ساله روبه‌رو باشیم؛ از شروع دوره خشکسالی تعداد چاه‌های غیرمجاز در کشور افزایش پیدا کرد. در این موضوع مجلس شورای اسلامی نیز مقصر است چرا که در سال 1389 قانونی را تصویب کرد که در آن چاه‌های غیرمجاز در هر کجا کشور مجاز اعلام شدند و این مورد به افزایش تعداد چاه‌ها کمک کرد. در حال حاضر حدود 40 درصد از چاه‌هایی که در کشور داریم غیر مجاز است؛ در واقع از حدود یک میلیون حلقه چاهی که در کشور داریم 400 هزار چاه غیرمجاز هستند!
در همان سال‌هایی که تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور در حال زیاد شدن بود, میزان خروجی چاه‌ها کاهش پیدا کرده بود که این هم از نشانه‌های کاهش منابع آب زیرزمینی بود؛ وقتی آب نباشد جمعیت هم از منطقه مهاجرت می‌کند و باعث می‌شود تمرکز جمعیت از بین برود.
بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند تا 10 درصد از آبخوان‌های خود برداشت کنند اما در کشور ما 70 درصد از آبخوان‌ها برداشت می‌شود. حالت بحران در برداشت از آبخوان‌ها برداشت 40 درصدی است که این آمار نشان می‌دهد ما حدود 2 برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایمان برداشت می‌کنیم!
تغییر اقلیم نیز در این روند بی‌تاثیر نبوده و خشکسالی حاصل از تغییرات اقلیمی منجر به روی آوردن به برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی, از بین رفتن پوشش خاک, نابودی پوشش گیاهی و در نتیجه افزایش نرخ فرونشست شده است. پربارشی متاثر از تغییر اقلیم نیز آسیب زننده است و سیل و فرسایش خاک را به همراه دارد.
باید دقت کنیم که زمانی که مرگ آبخوان اتفاق می‌افتد دیگر بازگشتی برای آن وجود ندارد و آن منطقه با مرگ طبیعی مواجه خواهد شد. مرگ طبیعی به این معنی است که دیگر هیچ موجودی به هیچ نحوی قادر به حیات در آن منطقه نیست. هنوز هیچ کدام از دشت‌های ما به طور 100 درصد دچار مرگ آبخوان نشده‌اند اما با ادامه این روند قطعاً در زمان نزدیک شاهد این اتفاق در ایران خواهیم بود.
دکتر شهبازی: در دولت دوم آقای احمدی‌نژاد, مسئولان به این نتیجه رسیدند که چون نمی‌شود چاه‌های غیرمجاز را پلمب کرد, بیاییم به آنها مجوز بدهیم تا از این طریق بتوان میزان برداشت از آنها را کنترل کرد. این موضوع باعث شد تا در آن زمان تعداد زیادی از افراد اقدام به حفر چاه کنند و مجوز قانونی حفر آن را دریافت کنند. در همان زمان با دولت و سایر سازمان‌های مربوطه در خصوص این قانون مکاتبه کردیم و به آنها هشدار دادیم اما سیاست‌گذارن به این مورد توجهی نکردند.
آخرین دیدگاه‌ها