روزنامه آرمان – نگین باقری: گرچه تاکنون به عوامل دخیل در بروز فرونشست زمین هشدار داده شده، اما همچنان فقدان مدیریت کارآمد به قوت خود باقی است و بر شدت ماجرا می‌افزاید. آنچنان که براساس آخرین آمارها کشور ما چهار سانتی‌متر رکورد کره زمین را در فرونشست زمین شکسته است.
هومن خاکپور، کارشناس محیط‌زیست درباره فرونشت زمین در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی موجب فرونشست زمین و از دست رفتن حاصلخیزی خاک در دشت‌ها شده است و کشاورزان هم به دلیل جبران چنین وضعیتی به کودهای شیمیایی برای تقویت خاک روی آورده‌اند. از این رو تمام این موارد ناشی از مدیریت غلط است، چرا که متناسب با توان تاب‌آوری و تولید از سرزمین‌مان بهره‌برداری نمی‌کنیم.
از فرونشست زمین به عنوان یکی از بدترین فجایع محیط‌زیستی نام برده می‌شود، چون جزو پدیده‌هایی است که خسارت‌های غیرقابل جبرانی را به سرزمین وارد می‌کند. دیدگاه شما در این باره چگونه است؟
فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین نشانه‌های آغاز بیابان‌زایی در هر سرزمینی است که تقریبا پدیده غیرقابل بازگشتی به حساب می‌آید، یعنی وقتی در سرزمینی بهره‌برداری غیراصولی انجام گیرد و توان تاب‌آوری آن در برابر مدیریت انسان ناکارآمد باشد و از دست برود، به سمت فرونشست زمین و آغاز پدیده بیابان‌زایی می‌رویم. معمولا وقتی میزان برداشت ما از منابع آب در یک سرزمین بیشتر از حد مجاز باشد، باعث می‌شود که سطح سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌ها به شدت کاهش یابد. از این رو ما شاهد هستیم که محل ذخیره آب‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی دچار ریزش شده و معمولا تمامی مجراهای نفوذ آب در زمین پر می‌شوند. حتی اگر بعد از فرونشست زمین این امکان وجود داشته باشد که حجم آب زیادی را به آن منطقه وارد کنیم، به این دلیل که مجاری نفوذ آب به داخل زمین و سفره‌های زیرزمینی پر شده دیگر نمی‌توانیم آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی را تقویت کنیم و به شرایط طبیعی برگردانیم. از این رو به سمت بیابانی شدن پیش می‌رود. تقریبا می‌توان گفت که اکنون بیش از نیمی از دشت‌های کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه هستند، چرا که میزان برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌های کشور بسیار بیشتر از میزان نفوذ آب ناشی از بارش‌های سالانه به سفره‌های آب زیرزمینی است.
پس می‌توان گفت که فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با افت سطح آب‌های زیرزمینی دارد؟
بله. این دو در ارتباط کاملا منطقی و مستقیم با هم قرار دارند. فرونشست زمین اتفاقی است ناشی از افت سطح آب‌های زیرزمینی، یعنی عامل اولیه پدیده فرونشست زمین فرونشست افت سطح آب‌های زیرزمینی است. وقتی میزان بهره‌برداری و برداشت از سفرهای آب زیرزمینی بیشتر از میزان نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی باشد، موجب می‌شود که که سطح سفره‌های آب زیرزمینی پایین برود. سطح سفره‌های آب زیرزمینی هم یک آستانه تحمل دارد، اگر سطح آب از این آستانه تحمل پایین‌تر برود، منجر به فرونشست زمین می‌شود. در واقع باید گفت که با افت سطح آب‌های زیرزمینی به پدیده فرونشست زمین و با پدیده فرونشست زمین به پدیده بیابان‌زایی می‌رسیم.
دو عامل اصلی فرونشست دشت‌های کشور برداشت بی‌رویه و حفر چاه غیرمجاز آب است. این در حالی است که فقدان نظارت‌ها نیز بر این مساله دامن زده است…
معمولا دشت‌ها با حفر تعداد پر شمار چاه مواجه هستند. حتی در ارتباط با چاه‌های مجاز هم باید گفت که نظارتی روی میزان برداشت آب از آنها نیست. این در حالی است که روی برداشت آب از چاه‌های غیرمجاز هم نظارتی صورت نمی‌گیرد. از این رو برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی موجب فرونشست زمین و از دست رفتن حاصلخیزی خاک در این دشت‌ها شده است. آنچنان که می‌بینیم تولید محصول در واحد سطح به شدت کاهش پیدا کرده و زمین‌های کشاورزی به سمت شور شدن رفته و کارایی‌شان را در تولید از دست داده‌اند. کشاورزان هم به دلیل جبران چنین وضعیتی به کودهای شیمیایی برای تقویت خاک روی آورده‌اند. این در حالی است که استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی تهدید جدی برای امنیت غذایی است، به گونه‌ای که می‌بینیم عموما محصولات کشاورزی ما بر اثر استفاده کودهای شیمیایی آلوده هستند. تمام این موارد ناشی از مدیریت غلطی است که ما در بحث استفاده از سرزمین داریم، یعنی متناسب با توان تاب‌آوری و تولید از سرزمین‌مان بهره‌برداری نمی‌کنیم. به ویژه در بحث آب.
به بحث آب اشاره کردید. از منظر شما علت اینکه اکنون کشور ما در تنش آبی بسر می‌برد، چیست؟
ما کشور خشکی داریم که با محدودیت بارش مواجه است. از این رو به جای جبران کمبود بارش‌های آسمانی به استفاده بیشتر از منابع آب‌های زیرزمینی رو آورده‌ایم، یعنی بیشتر مصرف‌مان بر سفره‌های آب زیرزمینی متمرکز است. از سوی دیگر، مدیریت خردمندانه هر سرزمین به عنوان ذخایر استراتژیک به این سمت در حال حرکت است که استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی را به حداقل برساند و بر مصرف آب‌های سطحی و بارش‌های سالانه متمرکز شود، اما متاسفانه این رویه در کشور ما کاملا برعکس است. در واقع ما کاهش بارندگی‌ها بر اثر خشکسالی را با استفاده بیشتر از منابع آب زیرزمینی، حفر تعداد بیشتر چاه و برداشت بیش از حد مجاز از چاه‌هایی که موجود است، جبران می‌کنیم و دقیقا به سمت فرونشست زمین و بیابانی کردن این دشت‌ها پیش می‌رویم که کاملا پدیده خطرناکی است. این در حالی است که در رویکرد خردمندانه باید خودمان را با وضعیت بارش‌ها و خشکسالی موجود سازگار کنیم. شاه کلید مدیریت سرزمین مدیریت آب است. باید این حقیقت را بپذیریم که سرزمین ما سرزمین خشکی است و ما دائما با خشکسالی‌های دوره‌ای مواجه هستیم. از این رو باید مدیریت و طراحی چیدمان توسعه با وضعیت کم بارش و خشکسالی سازگار باشد. تنها راه نجات دشت‌های کشور از تشدید فرونشست زمین و بیابان‌زایی مدیریت صحیح است، چون فرونشست زمین تا یک حد مجازی است و اگر از حد مجاز عبور کند به سمت بیابان‌زایی می‌رود که واقعا غیرقابل برگشت است و خسارت‌های فراوانی را به همراه دارد. ما برای اینکه کشورمان را از این پرتگاه نجات دهیم، راهی نداریم جز اینکه خودمان را با شرایط طبیعی بارش‌ها سازگار کنیم.
برای رسیدن به این سازگاری باید چه تدابیری اندیشیده شود؟
ما یک سوم میانگین مردم جهان آب داریم که در شرایط خشکسالی باید گفت که یک چهارم سرانه جهانی است. یعنی باید تقریبا چهار برابر مردم دنیا مواظب آب باشیم. در بحث مدیریت مصرف در بخش کشاورزی با افزایش راندمان آبیاری و بهره‌وری باید بتوانیم محصولی بیشتری را با استفاده از فناوری‌های روز و مصرف کمتر آب تولید کنیم. این در حالی است که اکنون شرایط به شدت نگران‌کننده است و تقریبا حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آب در بخش کشاورزی به دلیل اینکه راندمان مناسبی وجود ندارد، هدر می‌رود. در بخش صعنت باید در بخش صنعت به سمت بازچرخانی آب برویم و بتوانیم با بازچرخانی آب نیازهای صنعتی‌مان را برطرف کنیم. در بخش شرب هم با توجه به اینکه هزینه‌های زیادی را متحمل می‌کند، باید به سمت همکاری و مشارکت مردم در نحوه استفاده صحیح از آب شرب پیش برویم. براساس گزارش‌های دستگاه‌های مسئول با چیزی حدود ۳۰ درصد پرت و هدررفت آب در شبکه‌های آبرسانی به سکونتگاه شهری و روستایی مواجه هستیم، چرا که سال‌ها از عمر این شبکه‌های گذشته و دچار ترکیدگی و پوسیدگی شده و باید ترمیم شوند. بنابراین باید بتوانیم با فرآیند مشارکتی مردم و دولت از بحران‌های آبی عبور کرده و از فرونشست زمین در دشت‌ها و بیایانی شدن سرزمین‌مان جلوگیری کنیم.
آخرین دیدگاه‌ها