مخاطرات ناشی از فرونشست/نشست زمین در دو منطقه پایتخت به دلیل پدیده فروچاله
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور از اجرای طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در کشور خبر داد.
ارسال کننده : زهرا ارزجانی
بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علل مختلف در مقیاس بزرگ رخ می‌دهد. مهمترین دلیل رخداد این پدیده برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است.
این پدیده در بسیاری از نقاط استان‌های کرمان و خراسان که دشت‌ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبرو هستند، مشاهده می‌شود. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود، تراکم مواد بیشتر خواهد بود.
نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله‌زایی چاه‌ها خواهد شد. لوله‌زایی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.
مناطقی که هم‌اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله‌ها و فرونشست قرار دارند، شامل دشت کبودرآهنک، همدان، ورامین، نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین است.
در کنار پدیده فرونشست، شاهد پدیده فروچاله هستیم. این رخداد به دلیل دستکاری بشر همچون ساخت تونل‌های درون شهری و همچنین ریزش سقف قنات‌ها و نشت و فرار آب ایجاد می‌شود.
تصویر شماتیک از مراحل شکل‌گیری پدیده فروچاله
مراحل شکل‌گیری پدیده فرونشست زمین بر اثر برداشت بی‌رویه آب
دکتر امیر شمشکی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و متولی بررسی فرونشست زمین در کشور، با اشاره به سابقه مطالعات انجام شده در زمینه پدیده فرونشست در کشور گفت: برای نخستین‌بار کارشناسان وزارت نیرو گزارش‌هایی در زمینه فرونشست دشت رفسنجان و مشهد ارائه کردند.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه در گذشته هنوز ارتباط بین برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با عوارض سطح زمین مشخص نبود، این مطالعات بسیار ارزشمند چندان مورد توجه قرار نگرفت.
شمشکی خاطرنشان کرد: در گذشته تنها عوارضی مانند بیرون‌زدگی و رشد جدار چاه به عنوان مهمترین نمودهای بروز فرونشست در یک منطقه قابل مشاهده بود؛ ولی امروزه این پدیده به کمک روش‌های نوین، شواهد دقیق‌تر و قابل استنادتر، قابل شناسایی و مطالعه است.
وی ذخایر آب‌های سطحی و آب پشت سدها و قنوات را منابع قابل استفاده برای کشاورزی دانست و ادامه داد: متاسفانه اعمال سیاست‌های خاص برای خودکفایی در کشاورزی و تامین مواد غذایی مورد نیاز برای جمعیت رو به رشد، موجب تشدید پدیده فرونشست شده است.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی دلیل اصلی بروز پدیده فرونشست ناحیه‌ای را برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی ذکر کرد و یادآور شد: علاوه بر آن فعالیت‌هایی چون معدنکاری، برداشت نفت، ساخت و سازهای عمرانی و شهری نیز باعث بروز فرونشست می‌شود که نباید با پدیده‌های «فروریزش» و «فروچاله» اشتباه گرفته شود.
وی با ابراز تاسف از اینکه برخی از تصمیم‌گیران و مسؤولان اجرایی کشور با انواع فرونشست و عوامل ایجادکننده آن آشنایی ندارند، خاطرنشان کرد: اطلاعات نادرست باعث اتخاذ سیاست‌های نادرست می‌شود که همین امر پدیده فرونشست را تشدید می‌کند.
وی با ارائه تعریفی از پدیده فرونشست زمین، گفت: اگر کاهش تراز آب زیرزمینی در مناطقی اتفاق افتد که بافت خاک شرایط لازم را از نظر تراکم داشته باشد، فرونشست زمین رخ می‌دهد. این پدیده اثرات نامطلوب گسترده‌ای بر روی سطح زمین ایجاد می‌کند و باعث اثرات تخریبی مانند برعکس شدن مسیر شیب و سیل‌گیر شدن برخی مناطق، آسیب به سازه‌های خطی و کاهش تخلخل مفید آبخوان‌های آبرفتی خواهد شد.
شمشکی تاکید کرد: سازمان زمین‌شناسی از حدود 10 سال قبل نسبت به بروز فرونشست در کشور هشدار دا؛د ولی چندان مورد توجه و اقبال واقع نشد.
وی ضمن اشاره به گزارشی بر پایه مطالعات انجام شده از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در سال 84 بر روی شکاف زمین در منطقه «معین‌آباد» ورامین و تشخیص فرونشست زمین در این دشت به ارائه اطلاعات ترازیابی سازمان نقشه‌برداری در فاصله کوتاهی پس از این گزارش، مبنی بر کاهش چشمگیر تراز زمین در برخی نقاط پیرامون تهران اشاره کرد و گفت: در گزارش دیگری، سازمان زمین‌شناسی ضمن تایید گزارش سازمان نقشه‌برداری، این پدیده را مرتبط با فرونشست زمین در این منطقه اعلام کرد.
شمشکی اضافه کرد: با ارائه این گزارش از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی مسؤولیت تهیه گزارش قابل استناد در زمینه فرونشست زمین را به سازمان زمین‌شناسی واگذار شد و بر همین اساس در 2 ماه گزارش مورد نظر به طور جامع و کامل همراه با مدل‌سازی، اعداد و ارقام آماری و همچنین مباحث مستند و توصیفی تهیه و منتشر شد.
وی این گزارش را اولین گزارش جامع فرونشست در کشور توصیف کرد که با استفاده از روش InSAR به صورت پهنه‌ای نرخ فرونشست زمین را نشان می‌دهد و اظهار کرد: پس از برگزاری جلسات با سازمان‌های اجرایی و تصمیم‌گیرنده، از سال 84 بررسی فرونشست به‌طور رسمی و قانونی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تحت عنوان طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور واگذار شد تا هر 5 سال یکبار چند استان بررسی شود.
مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی ادامه داد: بر همین اساس مطالعه تهران، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان، قزوین و همدان در دستور کار این سازمان قرار گرفت و در حال حاضر روند اجرای این مطالعات به دلیل محدودیت‌های اعتباری و بودجه‌ای با کندی مواجه شده است.
وی یادآور شد: خوشبختانه طی سال‌های اخیر اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی برای شناساندن این پدیده به خوبی انجام شد، ولی با این وجود، برخی آگاهانه و یا ناآگاهانه بین فرونشست، فروچاله و فرریزش تفاوتی قائل نمی‌شوند و چنانچه این افراد جزو مسؤولان اثرگذار جامعه باشند، با تصمیم‌گیری‌های نادرست کل جامعه را متضرر می‌کنند.
شمشکی، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور را به عنوان تنها متولی ذی‌صلاح برای شناسایی، علت‌یابی و ارائه راهکارهای مناسب برای مقابله با فرونشست در کشور دانست و افزود: از اواخر سال گذشته مطالعات در مناطق «دینارلو» در دشت فسا واقع در استان فارس و «دشت میناب» واقع در استان هرمزگان آغاز شده و به زودی گزارش‌های مربوط به آن ارائه خواهد شد.
وی تاکید کرد: بر اساس داده‌های به دست آمده متاسفانه تقریبا بیشتر دشت‌های مهم کشور با خطر فرونشست به دلیل برداشت بی‌رویه از مخازن آب‌های زیرزمینی برای مصارف شهری، کشاورزی و صنعتی مواجه هستند.
شمشکی با اشاره به ایجاد فروچاله در منطقه شهران و خیابان پیامبر و موارد مشابه، گفت: ایجاد این پدیده به دلایلی مانند دستکاری‌های انسانی، ساخت تونل‌های درون شهری و همچنین ریزش سقف قنات‌ها و نشت و فرار آب اتفاق افتاده و به فرونشست زمین ربطی ندارد و نباید پدیده فرونشست را در جنوب غرب دشت تهران با بحران فروریزش‌های پایتخت یکی دانست.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی ضمن تاکید بر اینکه نباید با برداشت‌ها و تفسیرهای نادرست ذهن مردم و مسؤولان را گمراه کرد، گفت: متاسفانه بعضی به دنبال بهره‌برداری غیرعلمی و یکطرفه از بحران‌های به‌وجود آمده هستند و باید راهکاری برای جلوگیری از موازی‌کاری‌های به وجود آمده و صرف هزینه و زمان شود تا بتوانیم به‌طور شفاف بر اساس وظیفه هر نهاد و سازمان به موضوع مخاطرات زمین‌شناسی که به‌طور مستقیم جان و مال عموم جامعه را به خطر انداخته، بپردازیم.
آخرین دیدگاه‌ها