مقاله/ تالاب انزلی

مقاله/ تالاب انزلی

ارسال کننده : علی شعبانزاده

ترکیب اکوسیستم های خشکی و دریایی موجب پدیدار شدن زیستگاه هایی می شوند که به آنان تالاب یا مرداب می گوییم. تالاب انزلی از نوع تالابهای ساحلی  بوده و بوسیله یک کانال کشتیرانی که با دو موج شکن حمایت می شود، به دریای خزر متصل است. تالاب انزلی در حاشیه جنوبی دریای خزر واقع شده است. حوزه آبریز تالاب دارای مساحتی حدود ۳۷۴ هزار هکتار است. این تالاب از شمال به دریای خزر، از شرق به پیر بازار، از جنوب به صومعه سرا و بخشی از رشت و از غرب به کپور چال و آبکنار محدود می شود.

تبدیل زمین و ورود رسوبات و انواع آلاینده ها و مواد مغذی به تالاب، باعث کاسته شدن از عمر طبیعی این اکوسیستم آبی با ارزش شده است، بطوریکه در صورت ادامه وضعیت کنونی، این تالاب بسیار زودتر از سرنوشت طبیعی خود از میان خواهد رفت .

تالاب انزلی در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالابهای بین المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسید (کنوانسیون رامسر، ۱۹۷۵) و همچنین سازمان بین المللی حیات پرندگان این تالاب را بعنوان زیستگاه با اهمیت برای پرندگان تشخیص داده است. و منطقه حفاظت شده سیاه کشیم نیز از مشرق به تالاب انزلی محدود است.

مجموعه تالاب انزلی شامل ۴ بخش شرقی، غربی آبکنار، مرکزی، سلکه و سیاه کشیم است. این تالاب در فهرست رامسر قرار داشته و منطقه ثبت شده آن در این فهرست شامل تمام تالاب انزلی، تالاب سیاه کشیم، منطقه حفاظت شده سلکه و سایر آب بندان های متعدد محدوده تالاب است.

این تالاب در عرض ۲۸ تا ۳۷ شمالی و طول ۲۵ تا ۴۹ شرقی واقع شده و از شمال به دریای خزر، از جنوب به صومعه سرا، از شرق به پیربازار و از غرب به کپورچال و آبکنار محدود است و در استان گیلان و در جنوب شهرستان بندر انزلی قرار دارد.

تالاب انزلی جزو تالاب های طبیعی و آب شیرین کشور بوده و دارای ۱۱ رود اصلی و ۳۰ رود فرعی است که پس از آبیاری مزارع و شالیزارها به همراه جریان های سطحی حوزه آبریز تالاب به آن وارد می شوند. حداکثر عمق آب تالاب در بهار و در نواحی غربی تالاب به ۵/۲ متر می رسد که بدلیل نوسان های سطح آب دریای خزر، این مقدار متغیر است.

حوزه آبریز تالاب  مساحتی برابر ۳۷۴ هزار هکتار دارد که از مساحت فوق ۹/۵۳ % را جنگل و مرتع و ۲/۳۳ % را زمین های کشاورزی و ۷/۸ % را تالاب، آب بندان ها و استخرها تشکیل می دهند و مناطق انسان ساخت ۷/۳ % استفاده از زمین را به خود اختصاص داده اند.

پوشش گیاهی تالاب انزلی به ۳ دسته کلی تقسیم می شوند:

گیاهان اراضی پیرامون تالاب: اراضی اطراف تالاب دارای خاک مرطوبی است بنابراین گیاهانی که به رطوبت زیادی نیاز دارند آنجا رشد می­کنند. اغلب گیاهان این بخش درخت­ها و درختچه­ها هستند که از جمله آن شب خسب، درمنه، توسکا قشلاقی، نخل تالابی و سازو می­باشد.

گیاهان حاشیه ای یا پایابی: ریشه این گیاهان در خاک، بخش پایینی آن در آب و برگ­ها و گل­هایش خارج از آب است. از جمله آن شامل نی (بوریا)، لویی، علف هفت بند، تیر کمان آبی، لاله تالابی، هزارنی، دم اسب، پونه آبی، بارهنگ آبی و …

گیاهان شناور: برگ­های این گیاهان بر سطح آب شناور است و ریشه آنها در بستر تالاب و عموماً گل­هایشان خارج از آب است. از جمله آن سرخس آبزی، علف قورباغه (هیدروکاریس)، انواع عدسک آبی، انواع علف هفت بند، آزولا، نیلوفر آبی زرد، نیلوفر آبی سفید و …

گیاهان غوطه ور: این دسته بطور کامل یعنی با تمام اعضاء رویشی و زایشی خود در آب غوطه­ورند و ممکن است گل آن­ها در سطح آب شکفته شود. از این گروه می­توان به گیاهان زیر اشاره کرد؛ انواع جلبک ها، گوشاب شانه ای، تیزک، هزار لرگ، سراتوفیلوم شناور و…

لازم به ذکر است گیاه غیر بومی آزولا از نظر فیزیولوژیکی در سطح آب زندگی می­کند و قرار گرفتن هزار قطعه آن کنارهم، باعث جلوگیری از رسیدن اکسیژن و نور به آب و درنتیجه کاهش نمو و تکثیر آبزیان تالاب می شود.

جانوران که اعضا مهم هر اکوسیستم محسوب می­شوند، مصرف کننده انرژی در زنجیره غذایی هستند و در عین حال روند طبیعی را در محیط حفظ می­کنند. در تالاب­ها خصوصاً تالاب انزلی که شرایط اقلیمی و اکولوژیکی خاصی دارند، جانوران بسیاری اعم از مهره­داران و بی­مهرگان یافت می­شوند که با یکدیگر مجموعه­ای کامل و پایدار تشکیل می­دهند.

از ماهیان تالاب انزلی یازده گونه آن بومی، هشت گونه مهاجر و یک گونه نیمه مهاجر است که برای تخم­ریزی، زاد و ولد و گاه زیستن به تالاب می­آیند.

ماهیان بومی تالاب: اردک ماهی، ماش ماهی، سیاه کولی، لای ماهی، سفید کولی، گربه ماهی حاجی طرخان و آمور سفید.

ماهیان مهاجر: سیم، سوف، کلمه، سفید، سس ماهی، کپور.

پرندگان:

تالاب انزلی محلی مناسب برای زمستان­گذرانی، تخم گذاری و جوجه آوری پرندگان مهاجر و محلی امن برای زندگی دائمی پرندگان بومی است. این تالاب به دلیل قرار گرفتن در مسیر مهاجرت پرندگان شمالی، در فصول سرد سال یکی از مهم­ترین پناهگاه­ها برای این جانوران محسوب می­شود. بطوریکه چند گونه از پرندگانی که در معرض تهدید جهانی هستند در این منطقه زمستان گذرانی می­کنند نظیر باکلان کوچک، پلیکان خاکستری، غاز پیشانی سفید کوچک، عقاب دریایی دم سفید و خروس کولی.

پرندگان بومی: کشیم کوچک، باکلان کوچک، بوتیمار کوچک، حواصیل شب، حواصیل زرد، گاو چرانک، حواصیل ارغوانی، فلامینگو، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک، قوی فریادکش، قوی کوچک، خوتکا و…

(دریای خزر یکی از مهمترین مناطق زیستگاهی پرندگان آبزی مهاجر است این دریا در مرکز توزیع جغرافیایی جمعیت غازها و اردک ها(مرغابی ها) غرب سیبری، خزر و نیل واقع شده و هر ساله در این مسیر پرواز بیش از ۱۰ تا ۱۲ میلیون انواع اردک و غاز، قو و سایر پرندگان به مهاجرت می پردازند. بسیاری از این پرندگان بین یک تا سه ماه از زندگی خود را در حواشی دریای خزر سر می کنند. تالاب انزلی و آبگیرهای حاشیه آن از مهمترین مناطقی است که می تواند بهترین شرایط را برای گذران زمستان پرندگان مهاجر فراهم سازد. تنوع پوشش گیاهی تالاب سبب جلب و جذب پرندگان مهاجر به تالاب انزلی شده است.

از لحاظ پذیرش جمعیت پرندگان مهاجر در تالاب انزلی پنج منطقه مشخص شده که هر کدام وضیعت خاصی از پذیرش جمعیت پرندگان مهاجر دارند که بخشی از آن عبارتند از:

۱- جمعیت پرندگان بارز منطقه مرکزی تالاب که نسبت به قسمت های دیگر تالاب به پیری زودرس دچار شده است و این وضعیت به علت وجود پسابهای خانگی، صنعتی و زراعی است که موجب افزایش رویش های گیاهی و مصرف اکسیژن، ترکیب نامناسبی از آلاینده ها و بویژه فلزات سنگین است. به علت حجم آبی که توسط رودخانه های متعدد به آن وارد می شود مثل یک سد محکم و پایدار در مقابل شوری آب دریا مقاومت کرده و مانع ترکیب و اختلاط دو نوع آب می شود. این منطقه محیط چندان مناسبی نیست ولی به علت رویش گیاهان مناسب تغذیه غازها در زمستانها مأمن و پناهگاه بزرگی از پرندگان می باشد و در فصول دیگر بیشتر پذیرای فلامینگو می باشد.

۲- بخش شرقی تالاب در این بخش بیشتر جمعیت اردک ها و چنگر به چشم می خورند و سپس با توجه به فراوانی غازها، خروس کولی و کنار آبچرها و بقیه پرندگان از سهم کمتری در این منطقه برخوردار هستند.)

خزندگان: شامل ۳ راسته سوسمارها، لاک پشت ها، مارها.

دوزیستان: ۵ گونه قورباغه از ۴ خانواده.

پستانداران: شامل گوشتخواران مانند شغالف سمور آبی، گربه جنگلی. زوج سمان مانند گراز. حشره خواران مانند حشره خردورنگ.

جوندگان: مانند تشیف سنجابک، موش سیاه.

شناخت پتانسیل اکوتوریستی و آسایش زیست اقلیمی تالاب انزلی با روش بیکر

در این بررسی شاخص بیکر نشان داد که تالاب انزلی در طول ۶ ماه از سال (فروردین- اردیبهشت خرداد- شهریور- مهر- آبان- آذر) در شرایط وجود آفتاب راحت بوده و در ۲ ماه از سال (تیر و مرداد) در شرایط سایه دارای آسایش زیست اقلیمی است. در فصل زمستان بعلت بارش فراوان و سرما و شدت وزش باد بالا از شرایط نامطلوبی برخوردار است. از نظر پتانسیل اکوتوریستی تالاب انزلی در ۸ ماه از سال استفاده توریستی را داشته و با اجرای پروژه های مناسب و برنامه ریزی های درست و جامع، بهره برداری اقتصادی مناسب را به همراه دارد.

تالاب انزلی با جزایر متعدد خویش دارای چشم انداز بسیار زیبایی است. محیط آبی و زنده تالاب انزلی بستری مطلوب برای تخم ریزی انواع ماهیان فراهم ساخته است که نقش مهمی در اقتصاد منطقه دارند. این تالاب یکی از مناسب ترین زیستگاه ها برای گونه های مختلف پرندگان مهاجر است. حوزه دریای مازندران از مهم ترین مناطق زیستگاهی پرندگان آبزی مهاجر است.

از مشکلات موجود در این تالاب می توان به افزایش مواد جامد معلق (TDS)، افزایش رسوب و افزایش آلاینده ها اشاره کرد که هر کدام به نوعی وضعیت زیست محیطی تالاب را تهدید می کند بعنوان مثال افزایش مواد جامد معلق منجر به کاهش دید پرندگان می شود و بدلیل بهره برداری های غیرمجاز و همچنین ترویج جاذبه های طبیعی منطقه بعنوان مناطق مناسب تفریح و تفرج فشار زیادی به منابع طبیعی و موجودات داخل تالاب وارد شده است.

تالاب انزلی در موقعیتی قرار گرفته است که آب رودها، نهرها و زهکش های کشاورزی به آن می ریزد. بیشترین رودهای منتهی به تالاب، از کوه های تالش سرچشمه می گیرند و در مسیر پرشیب خود به دشت می رسند. تالاب انزلی علاوه بر ارزش زیست محیطی و اقتصادی، نقش ویژه ای در جغرافیا، حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی استان گیلان دارد و زمینه های مختلف جانورشناختی، گیاه شناختی زیست محیطی نیز با اهمیت شناخته شده است و مساحت کل آن ۳۶۱۰ کیلومتر مربع است. سطح تالاب انزلی بنابرآنچه در کنوانسیون رامسر ثبت شده است ۱۵۰ کیلومترمربع می باشد.

طی دو دهه گذشته بعلت ورود حجم وسیعی از فاضلاب های شهری و روستایی، پسابهای کارخانجات و شسته شدن مقدار زیادی کود شیمیایی از مزارع منطقه به این تالاب، تعدادی از گیاهان آبزی موجود در این محل با رشد بیش از اندازه باعث ایجاد تغییرات اساسی در این اکوسیستم آب گردیده اند. این تغییرات با افزایش غالبیت و کاهش تنوع گونه های گیاهی و جانئری همراه است. طی فصول بهار و تابستان و اوایل پاییز، سطح وسیعی از تالاب انزلی بوسیله توده های متراکم آزولا، لاله مردابی، نی، سراتوفیلوم و گوشابها پوشیده می شود. گیاهان آبزی بعنوان بخش مهمی از اکوسیستم های طبیعی دارای تاثیرات مهمی بر خواص فیزیکی و شیمیایی آب و حیات موجودات آبزی می باشد. رشد مناسب این گیاهان باعث افزایش اکسیژن آب، ایجاد پناهگاه برای لاروها و سایر موجودات آبزی و همچنین تهیه غذا برای آنها می شود. از طرف دیگر رشد بی اندازه آنها باعث ایجاد مشکلاتی نطیر افزایش تبخیر و تعرق، بالا آمدن سطح آب و خطر سیلابف کاهش اکسیژن اب و مرگ ومیر جانوران آبزی می گردد.

تالاب انزلی توسط موانع ماسه ای از دریا جدا شده است و بیشتر قسمتهای شرقی و خوش کشیم را نیزارها پوشانده است و قسمت لاگون آن و نواحی مرکزی آن دارای سطح آزاد و باز آب است. در خرداد ۱۳۵۴ (ژوئن ۱۹۷۵) این تالاب در سایت رامسر به ثبت رسید.

بخاطر نوسانات ارتفاع آب دریای خزر و تغذیه گرایی تالاب بخاطر ورود فاضلابهای تصفیه نشده اکوسیستم تالاب شروع به تخریب شدن کرد و در سال ۱۹۹۳ (۱۳۷۲) کنوانسیون رامسر تصمیم گرفت که تالاب انزلی را در فهرست موننترو قرار دهد که نشان می دهد که این تالاب نیاز به احیای فوری و ضروری دارد. حوزه آبریز این تالاب مساحتی حدود ۳۶۱۰ کیلومتر مربع دارد و کاربری های آن شامل باغ میوه، شالیزار، زمین کشاورزی، مرتع، زمین های لم یزرع، جنگل و مناطق شهری می باشند.

(هنگامی به یک تالاب تغذیه گرا گفته می شود که دارای تولید اولیه بالایی باشد و بیوماسهای تولید شده بطور کامل بصورت بیولوژیکی تثبیت نشده و بهمین خاطر مقادیر زیادی لجن آلی ته نشست و متراکم می گردد و مصرف زیاد اکسیژن در شب توسط بیوماسها باعث تغییر اکسیژن محلول در شبانه روز و تخلیه اکسیژن مخصوصاً در لایه های پایین آب و مرگ و میر ماهی ها می گردد و همچنین گاهی باعث بروز یک اکوسیستم ناپایدار می شود.

حوزه آبریز این تالاب نقش بسیار مهمی در آلودگی تالاب انزلی دارد و عامل اصلی رسوبات به داخل تالاب می باشد. بارآلودگی ورود به تالاب انزلی عمدتاً مربوط به فاضلاب ها است که البته شیرابه های زائدات جامد نیز در ورود آلودگی نقش مهمی دارند. اندازه گیری های انجام شده در تالاب نشان می دهد که تالاب انزلی حاوی مقادیر زیادی فیتوپلانکتون، مواد معلق و COD است که بالا بودن این سه کمیت باعث بروز خواص اپتیکی پیچیده در آب می گردد و این گونه آبها در دسته بندی اپتیکی آبها جزو آبهای CasseII شناخته می شوند.

شش منبع آلاینده عمده تالاب انزلی عبارتند از شهرها، صنایع، فعالیت های تجاری، معادن، فعالیت های کشاورزی و آلودگی های بیمارستانی. رودخانه های ورودی به تالاب، پساب های صنعتی و بیمارستانی را با خود به تالاب وارد می کند این پساب ها شامل همه انواع آلاینده هامانند فلزات سنگین، مواد مغذی و … هستند.

زه آبهای ناشی از مزارع برنج نیز حاوی مواد مغذی و سموم کشاورزی اند که باعث افزایش پدیده های یوتروفیکاسیون، یا پیر شدن تدریجی تالاب است و ورود رسوبات جامد به تالاب نیز باعث کاهش عمق تالاب و مرگ زودرس آن خواهد شد.از میان رودخانه های ورود به تالاب، پیربازار، گوهر رود و زرجوب آلوده ترین رودخانه ها از لحاظ مقدار کالیفرم تشخیص داده شده اند. رودخانه پیربازار از لحاظ مقدار COD و TN نیز آلوده ترین رودخانه ورودی به تالاب انزلی تشخیص داده شده است. رودخانه های خمام و مرغک نیز از این لحاظ آلوده تشخیص داده شده اند.

میزان بارش سالانه حوزه تالاب انزلی حدود ۲ هزار میلیمتر با متوسط رطوبت نسبی سالانه ۸۱ % می باشد. این منطقه از لحاظ اقلیمی جزو اقلیم های نیمه مرطوب تا مرطوب می باشد. متوسط دمای سالیانه تالاب ۱۶ درجه سانتیگراد گزارش شده است. سرعت متوسط سالیانه باد نیز ۳۰ متر بر ثانیه ثبت شده است. بدلیل وجود رشته کوه البرز در قسمتهای جنوبی و دریای خزر در شمال این ناحیه هوا معتدل و بارندگی فراوان است بطوریکه حوزه آبریز تالاب انزلی پرباران ترین منطقه ایران و تالاب انزلی به نوبه خود پرباران ترین نقطه این حوزه است.

بطورکلی مهمترین منابع آلوده کننده تالاب انزلی عبارتند از:

• تخلیه ضایعات لایروبی در اطراف تالاب و رودخانه های منتهی به آن

• تخلیه زباله های شهری و روستایی در محدوده تالاب و رودخانه های منتهی به آن

• نشت نفت از فعالیتهای سکوهای حفاری، تردد قایق ها و کشتی های تجاری

• جریان های سطحی یا رودخانه های ورودی به تالاب که حاوی آلودگی های طبیعی و مقدار زیادی فاضلابهای شهری، صنعتی و کشاورزی هستند.

• ته نشینی آلوده کننده های موجود در هوا ناشی از تردد خودرو و فعالیت های صنعتی

نتیجه کلی: نتایج حاصل از تفسیر تصاویر ماهواره ای در سالهای مورد بررسی نشاندهنده این نکته است که مساحت بخش آبی تالاب در سال ۱۹۹۸ بیشترین مقدار و در سال ۱۹۹۱ کمترین مقدار بوده است که دلیل این امر پیش آمدگی آب دریای خزر در سال ۱۹۹۸ و خشکسالی های دوره های زمانی نزدیک به سال ۱۹۹۱ است. مساحت بخش های مختلف تالاب در سالهای مورد بررسی مبین این مطلب است که مساحت تمامی بخش های تالاب دچار کاهش چشمگیری شده است.

یکی از شاخص های اندازه گیری شده در فواصل زمانی مورد مطالعه، فاصله تالاب از دریای خزر بوده است. بطورکلی نوسان این مشخصه نشاندهنده این موضوع است که تالاب انزلی بعلت رابطه تنگاتنگ خود با دریای خزر، همواره تحت تأثیر نوسانات آن قرار دارد. همچنین تغییرات خط ساحلی تالاب در قسمتهای باریک تر بیشتر بوده، درنتیجه این نواحی آسیب پذیری بیشتری نسبت به سایر قسمتهای تالاب داشته و نیاز به حفاظت بیشتری دارند.

نتایج مطالعه ده ساله نشان می دهد تالاب دچار کاهش مساحت و افزایش تغذیه گرایی با توجه به تغییرات پوشش گیاهی حاشه تالاب شده است.

با دور شدن از مصب رودخانه های ورودی، میزان آلودگی تالاب کاهش می یابد که در اثر عملکرد تالاب در کاهش آلاینده ها و نقش خودپالایی تالاب است. بیشترین آلودگی وارد شده به تالاب به علت ورود بیشترین بارآلودگی ناشی از فاضلابهای شهری، پساب های کشاورزی و فاضلاب صنایع متمرکز در حوزه آبریز رودخانه پیربازار است.

تالاب انزلی از یک طرف پذیرای آب ۱۹ رودخانه به نام های: رودخانه پیربازار، رمضان بکنده، قنادی، لله کا، بیجرود، نوخاله، هندخاله، سیاه درویشان، گاز رودبار، نرگستان، چومثقال، کلسر، شیجان، اسپند، چکوور، مرغک خالکایی، بهمبر، شیله سر و کانال مادر می باشد و از طرف دیگر دو خروجی بنام های انزلی و غازیان این آبها را به دریای خزر انتقال می دهد.

تالابها بر خلاف سایر اکوسیستمهای خشکی ، نظیر جنگل ، کویر و کوهستان و بعلت وجود پهنه های وسیع آبی در میان آن ،  بیشتر از حاشیه مورد تخریب و تهدید قرار میگیرد .

آیا مرداب می­میرد؟

آری مرداب میمیرد این را وقتی که سرشار از لذت در آبراهه هایش قایقرانی و از شوق همگان را به تماشا می خوانی به چشم می بینی و از اندوهی سنگین پر می شوی. چرا باید این همه زیبایی زیر هزاران خروار لجن مدفون شود. تماشای مرداب با این گمان به مثال تماشای عروس شادابی می ماند که در کفن پیچیده و برای همیشه در بستر مرگ می خوابد و گورکنان بیل میزنند و خاک بر رخسار زیبایش می پاشند و با چنین خیالی هنگامی که از مرداب باز می گردی حس می کنی که تشییع جنازه ی عزیز ترین کسانت را دیده ای.

علت چیست؟

مشکل مهم مرداب آلودگی روز افزون آب آن است. چرا که تقریباً فاضلاب تمام خانه های مسکونی و اغلب کارخانه ها و کارگاه های صنعتی واقع در اطراف مرداب به درون آن و یا به داخل رودخانه هایی که به مرداب می ریزند سرازیر می شوند. طبق نظر موسسه ی استاندارد در صورتیکه مقدار آمونیاک از ۵ % بیشتر و زباله ها و زواید این ناحیه به داخل مرداب ریخته شود تردیدی نیست که با آلوده شدن بیش از پیش آب های مرداب که محیط آن در گذشته به منزله بزرگترین زایشگاه و پرورش انواع ماهی فلس دار از جمله ماهی سفید به شمار می رفت باقیمانده ی منابع آبزی مرداب هم در معرض خطر انهدام قطعی قرار خواهد گرفت. وضعیت چنان نگران کننده است که نه تنها چندین سال است که نام تالاب انزلی در سیاهه ی سرخ تالاب های در خطر نابودی قرار گرفته است بلکه بیم آن می رود این تالاب به زودی از سیاهه ی ۱۰ تالاب ممتاز کنوانسیون جهانی رامسر هم خارج شود. در تایید این گفته کافی است به یاد آوریم که در طول ۱۰ سال گذشته دست کم سه مورد از مرگ دسته جمعی ماهیان تالابی در این زیستگاه بی بدیل گزارش شده است رخدادی که آشکارا شدت کاهش توان زیست پالایی و خود ترمیمی بوم سازگان تالاب را نشان می دهد. به اختصار شاید بتوان پنج شناسه ی اصلی تهدید کننده ی توان زیست پالایی تالاب انزلی را افزایش رسوب وارد شده به تالاب . افزایش پس آب ها و پسماندهای تخلیه شده در تالاب . تغییر کاربری اراضی و تبدیل بخشی از اراضی حاشیه ی تالاب به زمین های کشاورزی . جاده سازی و در نهایت رشد بی رویه دانست. با این وجود عوامل مخرب دیگری هم وجود دارند که پیوسته به مکیدن شیره ی جان تالاب انزلی مشغول هستند که البته اغلب ریشه ای انسانی دارند این مولفه ها عبارتند از: تردد زیاد قایق های موتوری و ایجاد نا امنی و تنش در زیستگاه تالاب. صید و شکار فزاینده ی پرندگان آبزی. برداشت تخم پرندگان توسط افراد محلی. افزایش میزان فلزات سنگین و بخصوص سرب در آب و رسوبات تالاب. پمپاژ آب به بالا دست تالاب به منظور آبیاری اراضی کشاورزی. احداث کومه های شکار. تجمع مقادیر زیادی از زباله های غیر قابل تجزیه در تالاب که عمدتا از طریق رودخانه های منتهی  به تالاب وارد آن می شود. احداث استخر پرورش ماهی در اطراف تالاب و تغییر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب در نتیجه تاثیر بر روی تخم ریزی و تکثیر ماهیان به خصوص ماهیان تجاری. عدم توجه به ظرفیت تالاب در پذیرش گردشگر همزمان از آن و در نهایت ضعف قدرت اجرایی اداره کل محیط زیست استان گیلان در چیدمان الویت های دیگر نهادهای اجرایی استان و رتبه بندی آن ها در جایگاهی پس از ملاحظات محیط زیستی و البته نتیجه و حاصل این ضعف محسوس ملاحضات محیط زیستی در استان گیلان بروز فاجعه ای غم بار به نام مرگ تالاب انزلی و تبدیل تدریجی آن به زمین فوتبال نمدار است. در حقیقت چنین فشار مرگباری در شرایطی بر تالاب تحمیل می شود که این اکوتون بی نظیر کشور به تنهایی سبب ته نشینی تقریبا ۱۳ % ذرات معلقی می شود که سالانه وارد آن می گردد. همچنین در تصفیه و کاهش بار آلودگی آب های وارده به آن نقش حیاتی دارد بطوریکه سالانه ۳۸ % عناصر غذایی در تالاب رسوب می کند. همچنین تالاب انزلی در مهار سیلاب و جلوگیری از فرسایش سواحل دریای خزر و پایداری اقلیمی و حفظ ظرفیت گرمایی ویژه نواحی مجاور خود نقش انکار ناپذیر و مثبت دارد. وضعیت اسف بار تالاب انزلی آن هم در یکی از معدود مناطق بسیار مستعد کشور از نظر اقلیمی حجم بالای اندوخته های آبی و استعداد بی رقیب توان رطوبتی مطلوب گواهی آشکار بر لکنت های روز افزون حاکم بر مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران و در حاشیه ماندن ۵۰ قانون اساسی است اصلی که به تصریح آشکار در آن باید دولت از هر نوع فعالیتی که منجر به آلوده ساختن و تخریب محیط زیست بیانجامد جلوگیری کند. در صورتی که عملا تمامی محیط های آبی کشور و رودخانه های اصلی ایران تبدیل به محلی برای انباشت پس آب  و پسماند و فاضلاب شده است.

راه حل چیست؟

به نظر می رسد سازمان حفاظت از محیط زیست باید هر چه سریع تر با طراحی تله های رسوب گیر و اقدام به لایروبی بستر تالاب از بار اضافی آن در کوهتاترین زمان ممکن کاسته و آنگاه با توانمند سازی جوامع محلی و ملزم کردن واحدهای صنعتی و شهری و کشاورزی به تصفیه ی سامانه ی فاضلاب و پس آب و پسماند خود گامی موثر برای بازگشت حیات به انزلی بردارد. همچنین ارتقای عملیات آبخیزداری در بالادست حوضه های آبخیز و جلوگیری از قطع بی رویه ی درختان جنگلی می تواند به کاهش معنی دار نرخ فرسایش آبی و ورود رسوب به تالاب کمک کند.

چالشهایی که تالاب انزلی با آن مواجه است

‏۱) هرسال بیش از ۳۲ میلیون مترمکعب فاضلاب خانگی شهرستانهای رشت، انزلی، صومعهسرا، فومن و ماسال که حوضه آبخیز تالاب انزلی هستند، وارد تالاب میشود‎.‎

۲) از طریق مزارع کشاورزی در سال حدود دو میلیون لیتر سموم وارد محیط تالاب انزلی میشود. تالاب انزلی همچنین محل تخمریزی بسیاری از ماهیان بومی و مهاجر است که ورود این مواد سمی ذخایر موجود در این زیستگاه را به شدت تهدید میکند.‏

۳) رسوبات حوضه آبخیز تالاب انزلی به طور فزایندهای درحال افزایش است و به علت ضعف عملیات آبخیزداری و تخریب بیش از اندازه حوضه آن سالانه ۵۸۵ ‎هزار تن خاک به صورت رسوب به این تالاب سرازیر میشود. هم اکنون یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن گل و لای ناشی از رسوبات حاصل از ۴۰ سال شست وشوی ۴۰۰۰ کیلومتر مربع خاک حوزههای آبریز یازده رودخانه منتهی به تالاب در تالاب انزلی وجود دارد. تا چند دهه قبل عمق تالاب انزلی هشت تا ۱۱ متر بود اما درحال حاضر، ته نشین شدن رسوبات عمق آن را به سه متر رسانده است. هم اکنون سرعت انباشته شدن رسوبات در کف تالاب ۱۰ برابر بیشتر از چهاردهه قبل است.‏

۴) آلودگیهای صوتی، انتشار ترکیبات خطرناک سرب، اکسید گوگرد، کربن و نیتروژن ناشی از عبور و مرور وسایل نقلیه از جمله عوامل تخریب اکوسیستم تالاب است.‏

۵) متأسفانه بارندگیهای پی در پی و کاهش اکسیژن در تالاب به واسطه متصاعد شدن گاز اکسیدسولفید ‏SH۲‎‏ درسطح تالاب موجب تلف شدن هزاران ماهی در تالاب شده است و با هربار بارندگی و کم شدن اکسیژن بر مرگ و میر ماهیان افزوده میشود.‏

۶) آلودگیهای ناشی از فعالیتهای صنعتی در کنار رودهای منتهی به تالاب. بخشی از فاضلاب صنعتی کارخانههای حوزه و تمامی فاضلابهای شهری و روستایی بدون تصفیه به رودخانه تخلیه و باعث آلودگی شدید این رودخانه میشود که مرگ و میر وسیع آبزیان رودخانه و تالاب انزلی را در مقاطع بحرانی باعث میشود.‏

۷) صید و شکار بیرویه برای تأمین نیازمندیهای غذایی و گذران اقتصادی که منجر به کاهش جمعیت گونههای وابسته به تالاب میشود.‏

۸) رشد و توسعه شهرها و شهرکهای صنعتی بدون مکانیابی صحیح، از عوامل تهدیدکننده تالاب انزلی و از منابع مهم آلودگی آب تالاب است.‏

۹) در اینجا لازم است به رشد گیاهی به نام «آزولا» در تالاب انزلی اشاره کرد. آزولا گیاهی است که در مناطق تالابی رشد میکند اما این گیاه گونه بومی تالاب انزلی نبوده است. به لحاظ اینکه این گیاه ازت زیادی تولید میکند تا برای تهیه کودهای ازته از گیاه استفاده شود و همچنین به عنوان غذای ماهیان پرورشی علفخوار به نام فیتوفاگ داده میشود. در ابتدا کشت و تکثیر این گیاه به طور آزمایشی در دریاچه های مصنوعی پرورش ماهی در استان گیلان انجام شد. ولی بذر این گیاه به وسیله پرندگان به تالاب انزلی برده شد و در این تالاب زمینه رشد برای گیاه فراهم بود. این گیاه بصورت گیاهی مهاجم رشد خواهد کرد و اگر با رشد آن مبارزهای فراگیر انجام نشود ظرف چند سال آینده تمامی سطح تالاب را خواهد پوشاند. این گیاه با ضخامتی در حدود ۱۰ سانتیمتر سطح تالاب را میپوشاند و مانع رسیدن نور خورشید به زیر آب میشود. در نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی توسط فیتوپلانکتونها در عمق آب انجام نمیشود و همچنین با مستور شدن سطح تالاب اکسیژن کافی به آبزیان نمیرسد.‏

بنابراین می­توان عوامل مؤثر در تغییرات و تخریب تالاب انزلی را موارد زیر تلقی کرد:

۱-    دریای خزر که دارای نوسانات منظم و همیشگی است بر خصوصیات ژئومورفولوژیکی تالاب اثر می­گذارد و با هر تغییری در ارتقا سطح آب دریای خزر، وضعیت آبی تالاب اعم از میزان آب و وسعت آن تغییر می­کند به این معنی که پسروی آب دریای خزر باعث خشک شدن و نابودی تالاب و پیشروی آن سبب احیا و حیات دوباره آن می­شود.

۲-    یکی از دلایل کاهش عمر طبیعی تالاب انزلی انتقال رسوبات رودخانه­ای اطراف به این منطقه و ته­نشینی آن در کف بستر تالاب است.

۳-    محیط­های تالابی مثل انزلی، محل تجمع بسیاری از آبزیان، پرندگان و جانداران آبزی است که به عنوان ثروتی عظیم شناخته می­شوند ولی شکارهای بی­رویه، روش­های نادرست و غیر مجاز شکار ماهیان و پرندگان سبب کاهش تعداد موجودات زنده این تالاب می­شود.

۴-    توسعه شهرها و افزایش جمعیت در اطراف تالاب و به دنبال آن مشکلاتی نظیر زباله­ها، فاضلاب­های شهری، پساب­های کشاورزی شامل کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات یکی دیگر از مشکلات به شمار می­آید.

۵-    توسعه صنایع در استان بخصوص شهرهای اطراف تالاب انزلی از جمله رشت باعث مشکلاتی در این خصوص شده است.

۶-    افزایش موادغذایی درون آب از طریق کودهای شیمیایی فسفره و ازته باعث رشد و توسعه بیش از حد گیاهان آبزی می­شود که درنتیجه تالاب توسط آن­ها اشغال شده و آبزیان اکسیژن لازم را برای ادامه حیات از دست می­دهند.

۷-    کشاورزان منطقه، اراضی تالابی را برای زراعت خشک می­کنند که علاوه بر کاهش وسعت تالاب مشکلاتی ناشی از کشاورزی نیز به تالاب لطمه می­زند.

۸-    بر اثر تغییرات اقلیمی منطقه: میزان آب­های ورودی به تالاب به شدت کاهش می­یابد.

احداث میان­گذر انزلی

تالاب انزلی علاوه بر کارکردهای اکولوژیکی، از جاری شدن سیلاب در منطقه انزلی و از آب­گرفتگی شهر انزلی در پی افزایش و بالا آمدن آب دریای خزر بعنوان یک کانال اطمینان جلوگیری می­کند. از سوی دیگر اجرای مسیر پیشنهادی وزارت راه تالاب را به دو قسمت تقسیم کرده و موجب می­شود کارکردهای آن نابود شود.

به گفته کارشناسان، تالاب انزلی هم­اکنون گرفتار جلبک آزولا شده و این جلبک در حال خفه کردن تالاب و موجودات آن است. مطالعات انجام شده نشان می­دهد که سیلاب­های فصلی تنها تنفسگاه این تالاب است که موجب می­شود آزولا وارد آب شور شده و از بین برود که این امر خودپالایی تالاب بین­المللی انزلی است. از سوی دیگر بررسی کارشناسی نشان می­دهد احداث میان­گذر علاوه بر اثرات آلودگی صوتی و هوا، خودپالایی تالاب نیز از بین برده و موجب خشک شدن بخش­های وسیعی از این تالاب می­شود.

اختلاف در زمینه احداث مسیر ۱۶ کیلومتری کنارگذر انزلی که طرح اولیه آن بدون نظر سازمان حفاظت محیط زیست و انجام مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی ریخته شده و از سال ۷۹ همچنان ادامه دارد، تنها بر روی ۳ کیلومتر از این مسیر است به شکلی که وزارت راه معتقد است باید این کنارگذر از داخل تالاب عبور کند ولی سازمان محیط زیست می­گوید که عبور از این جاده داخل تالاب علاوه بر نابودی حدود ۳۰۰ هکتار از تالاب بین­المللی انزلی و وارد آمدن خسارتی معادل ۴۷۰ میلیون ریال موجب دو بخش شدن تالاب، مسدود شدن تعدادی از دهانه­های روگا آب­ها، ایجاد آلودگی صوتی و هوا و از بین رفتن خودپالایی تالاب شده و یک فاجعه زیست محیطی در آن رقم زده خواهد شد، که بیش از یک و نیم کیلومتر از این مسیر با خاکریزی در داخل تالاب اجرا شده و اجرای پروژه همچنان به شکل پراکنده ادامه دارد.

احداث کنارگذر انزلی حاشیه تالاب را به زباله­دانی تبدیل نموده که یکی دیگر از فجایع در حال وقوع است؛ چه بگوییم از ورود سالانه ۵۰۰ میلیون تن رسوب از حوزه آبخیز، ورود فاضلاب­های انسانی و آلودگی­های صنعتی و ورود بی­رویه سموم و کودهای شیمیایی که بی­رحمانه تالاب را به نابودی می­کشاند. درکشورهای دیگر گاه عبور یک جاده را بدلیل قرار داشتن یک درخت کهنسال منحرف می­کنند تا به درخت آسیبی وارد نشود این در حالی است که در شهر زیبای بندرانزلی که همواره به داشتن تالاب بین­المللی خود افتخار می­کند ساخت جاده کنارگذر از دل تالاب چه فجایایی که بوجود آورده و می­آورد.