بررسي برخي از اثرات خشكسالي(قسمت اول)

نويسنده:احسان فتاحي

مقدمه:

تعریف خشکسالی

خشکسالی به عنوان بلای طبیعی و پدیده‌ای اجتناب‏ناپذیر، از دیرباز در پهنه وسیع کشورهای مختلف به خصوص کشورهای مستقر در مناطق گرم و خشک به کرات وقوع یافته و می‌یابد. مطالعات و بررسی های انجام شده نشانگر آن است که کشور ایران با توجه به وضعیت جغرافیایی و اقلیمی خود، همچون بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در وضعیت مناسبی از لحاظ تأمین آب قرار ندارد. این امر، بیانگر احتمال وقوع خشکسالی­های بیشتری در آینده نسبت به گذشته می باشد. قدر مسلم آنکه، در صورت اعمال مدیریتهای ناکارآمد فنی و استفاده از استراتژی های نامناسب، علاوه بر هدررفت منابع موجود و تشدید اثرات مخرب خشکسالی، زمینه برای بروز خشکسالی های بعدی به طرز فزاینده ای فراهم می گردد. 

خشکسالیحالتی نرمال و مستمر ازاقلیماست . گرچه بسیاری به اشتباه آن راواقعه ای تصادفی و نادر می پندارند . این پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخمیدهد ، گرچه مشخصات آن از یک منطقه به منطقه دیگر کاملاً تفاوت می کند . خشکسالی یک اختلال موقتی است و باخشکیتفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم میباشد. 

خشکسالی جزء‌بلایای طبیعینامحسوس است. گر چه تعاریفمتفاوتی برای این پدیده ارائه شده لیکن در کل حاصل کمبودبارشدر طی یک دوره ممتد زمانی معمولاً یک فصل یا بیشتر می باشد . این کمبود منجر به نقصان آببرای برخی فعالیتها، گروهها و یا یک بخش زیست محیطی می شود. بعلاوه این پدیده با زمان ( فصل اصلی وقوع این پدیده ، تأخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحلاصلی رشد گیاه ) و نیز مؤثر بودن بارش ها ( شدت ، بارش ، تعداد رخدادهای بارندگی) مرتبط است . 

سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا، باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر غالباً در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و می توانند به طرزقابل ملاحظه بر شدت آن بیفزایند . 

خشکسالی را نبایست صرفاً بعنوان پدیده ای کاملاً فیزیکی یا طبیعی در نظر گرفت . تأثیرات آن در جامعه ماحصل ایفا نقشی مابین یک رخداد طبیعی ( بارش کمتر از حد مورد انتظار به دلیل تغییرات اقلیمی) و نیاز مردم به منابع تأمین آب می باشد. انسانها معمولاً از تأثیرات خشکسالی لطمه می بینندخشکسالی های اخیر در هر دو گروه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نتایج اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواریهای شخصی به بار آورده که جملگی باعث شده اند که آسیبپذیری تمامی جوامع به این پدیده زیان بخش طبیعی مدنظر قرار گیرد 

با توجه به اهبمت برنامه ریزی جهت کاهش اثرات خشکسالی می توان به مدیریت ریسک در این زمینه اشاره نمود. بطوریکه مدیریت ریسک خشکسالی، تدابیر و تمهیدات فعال و پویا بوده و تأکید بر آمادگی و کاهش ریسک خشکسالی است. تغییرات جهانی در محدوده پراکنش جهانی بسیاری از گونه ها با تغییرات جهانی آب و هوای کره زمین مرتبط دانسته شده است . تغییرات و پدیده های شدید طبیعی مانند خشکسالی فشارهای تکاملی را بر گونه ها تحمیل می نماید (Acherly, ۲۰۰۳a) و افرادی که از ژنوتیپ های مقاوم به خشکی برخوردارند توسط انتخاب طبیعی انتخاب می شوند (Blondel and Mourer-Chauviré, ۱۹۹۸ ). گونه های گیاهی و جانوری در نیم کره شمالی تاثیرات شدید اقلیمی در دوره پلیوستوسین را تحمل نموده اند و بنابراین انتظار می رود که تغییرات شدید اقلیم در این مناطق انقراضات گونه ای کمتری را به دنبال داشته باشد (Syenning, ۲۰۰۳). با این وجود گونه های نیمکره شمالی تحمل پذیری به سرما را تجربه نموده اند و در مقابل گرما و خشکی شدید مقاوم نیستند. تاثیرات دراز مدت خشکسالی فقط به فراوانی و شدت تغییرات بستگی ندارد بلکه سایر پارامترها و پدیده های اتمسفری، اقلیمی و تغییرات زیستگاه نیز بر آن موثر است که بیشتر این عوامل برهم کنشهای پیچیده ای دارند ( Acherly, ۲۰۰۳b).از دیرباز تاثیر بلایای طبیعی بر شکل گیری و تغییرات تنوع زیستی جهانی مورد توجه محققان بوده است. محققان بر این باورند که در طی چند دهه آینده بر شدت و فراوانی وقوع اینگونه بلایا بدلیل تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی افزوده می شود. کمیته جهانی تغییر اقلیم (IPCC) در گزارش خود خاطر نشان می کند که نتیجه فعالیت های انسان در طول قرن گذشته منجر به تغییر در شرایط اقلیمی کره زمین شده است. اگر روند فعالیت ها و انتشار گازهای گلخانه ای به همین شدت ادامه یابد دمای کره زمین تا سال ۲۱۰۰ بین ۴/۱- ۸/۵ درجه گرم خواهد شد (IPCC, ۲۰۰۷). تغییرات دمایی حاصل بر رژیم هیدرولوژی‍‍‍‍ک تاثیر گذاشته و باعث افزایش بارندگی ها در عرض های جغرافیایی بالا و دوره های خشکی و گرمای طولانی تر در مناطق جنوبی شده است (Kattenberg et al., ۱۹۹۶).

خشکسالی و منابع آبی:

کل آب مصرفی ایران ۵/۸۶ میلیارد مترمکعب در سال است که ۸۰ میلیارد مترمکعب آن وارد چرخه کشاورزی میشود و ۶۵ درصد این مقدار به علت شیوه های غلط آبیاری هدر میرود. بازده آبیاری در ایران ۳۲ درصد است یعنی از ۸۰ میلیارد مترمکعب آب تنها از ۲۵ میلیارد مترمکعب استفاده بهینه میشود این در حالی است که ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی، ۲۳ درصد اشتغال و ۸۰ درصد از غذای جامعه متعلق به بخش کشاورزی است. در حال حاضر از ۳۲ میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزی تنها ۸/۷ میلیون هکتار به صورت فاریاب کشت میشود.میزان کنونی تولید کشاورزی ۵۷ میلیون تن است و طبق آمار و محاسبات در افق ۱۴۰۰ این مقدار باید به ۱۸۶ میلیون تن برسد که معادل ۲۶۶ میلیارد مترمکعب آب است و رسیدن به چنین مقداری در شرایط کنونی غیر ممکن به نظر میرسد. در حال حاضر از ۸۵ سد موجود در کشور بیش از ۷۰ سد در دو دهه اخیر ساخته شده به این معنی که میتوان گفت عملا منبع آبی جدیدی ایجاد نشده و تنها محل مصرف آب جابجا شده است(محمدی یگانه و حکیم دوست، ۱۳۸۸).امروزه حفر چاه و تخلیه مصنوعی از منابع آب زیرزمینی مهمترین و مطمئن‌ترین راه جهت استحصال آب می باشد. این در حالیست که خشکسالی های اخیر تأثیر منفی و شدیدی بر منابع آب زیرزمینی گذاشته است. این واقعه در هر دو گروه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نتایج اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواریهای شخصی به بار آورده که جملگی باعث شده اند که آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده زیانبخش طبیعی مدنظر قرار گیرد. اعمال مدیریتی مناسب جهت بهره برداری بهینه از منابع آب موجود راهکاری عملی جهت رویارویی با خشکسالی در جوامع می باشد. در این راستا اطلاع از وضعیت منابع آب زیرزمینی نقشی کلیدی در تبیین سیاستگزاری ها در زمینه مقابله با خشکسالی خواهد داشت.

خشکسالی کشاورزی :

از دیدگاه کشاورزی زمانی که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و منجر به خسارت در محصول شود خشکسالی اتفاق افتاده است.

چون در محاسبه نیاز آبی گیاهان مشخص شده که نیاز آبی آنها باهم متفاوت است بنابراین مفهوم خشکسالی از دیدگاه کشاورزی برای محصولات مختلف یکسان نمی باشد. خشکسالی کشاورزی معمولاً بعد از خشکسالی هواشناسی وقبل از خشکسالی هیدرولوژیک اتفاق می افتد وکشاورزی معمولااولین بخش اقتصادی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار میگیرد.

خشکسالی کشاورزی اثرات ویژگیهای مختلف هواشناسی یا هیدرولوژیکی خشکسالی را به این پدیده کشاورزی بویژه کمبود بارش ، اختلاف بین تبخیر و تعرق واقعی و پتانسیل ، کمبود رطوبت خاک، افت سطح آب زیرزمینی یا مخزن و … مرتبط می سازد . نیاز آبی گیاه بستگی به شرایط جوی غالب ، خصوصیات زیستی گیاه خاص ، مرحله رشد آن و خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد 

علایم و نشانه های خشکسالی:

بر اساس آمار و اطلاعات گرفته شده از اداره هواشناسی ، کاهش بارندگی، افزایش متوسط دمای روزانه و کاهش تعداد روزهای یخبندان در دوره ی 40 ساله اخیر به خوبی گویای وقوع خشکسالی شدید  می باشد.

کاهش بارندگی در دهه های اخیر و به خصوص در سال زراعی جاری تاثیر شگرفی بر کاهش سطوح زیر کشت، کاهش عملکرد محصولات زراعی و باغی، تغییر الگوی کشت  داشته است که این باعث بروز خسارتهایی در حوزه فعالیت های تولیدات گیاهی و دامی داشته است.

ادامه دارد….