تداوم خشکسالی و کاهش چشمگیر منابع آبی، راه‌های گذشته برای احیای تالاب هامون را به بن‌بست کشانده اما اکنون تحولی در رویکرد مدیریتی این پهنه زیست محیطی رقم خورده است؛ روشی که بر حفظ منابع موجود، کنترل کانون‌های گرد و غبار و بازتعریف مسیر توسعه در منطقه سیستان تمرکز دارد.22 خرداد
به گزارش ایرنا، هامون به‌عنوان یکی از مهمترین تالاب های کشور، امروز در موقعیتی قرار گرفته که دیگر نمی‌توان به رویکردهای مرسوم برای احیای آن دل بست؛ از سال ۱۳۹۶ که برنامه جامع احیای این تالاب با محوریت تأمین پایدار منابع آبی تدوین شد، تغییرات اقلیمی و کمبود منابع آبی نیاز به بازنگری اساسی را آشکار کرده‌اند.
رویکرد جدید مدیریت محیط زیست سیستان و بلوچستان، نشان از درکی عمیق‌تر از شرایط موجود دارد به‌طوریکه به‌جای تکیه صرف بر انتقال آب، اکنون تمرکز بر راهکارهای جایگزین و بومی همچون تثبیت خاک، حفظ پوشش گیاهی و مهار گرد و غبار در مناطقی است که امکان انتقال آب به آن وجود ندارد، این تغییر راهبردی، محصول ارزیابی واقع‌بینانه از محدودیت‌ها و چشم‌اندازهای منطقه است.
بر اساس اعلام اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، همکاری با دانشگاه زابل برای بازنویسی سند احیای هامون آغاز شده و در این سند جدید، قرار است اولویت‌هایی مانند قرق مراتع حساس، ممنوعیت برداشت گیاهی، اجرای طرح‌های بذرپاشی در پهنه‌های بحرانی و محدودسازی تردد ماشین‌آلات سنگین، جایگزین راهکارهای پرهزینه و آب‌محور گذشته شوند.
خشکسالی ممتد ۲ دهه اخیر نه‌تنها باعث خشکیدن بخش وسیعی از هامون شده بلکه به تغییر کامل سیمای معیشتی، فرهنگی و اجتماعی منطقه نیز منجر شده است؛ به گفته کارشناسان، در چنین شرایطی فقط به انتظار سیلاب‌های موسمی نشستن، سیاستی غیرپایدار و آسیب‌زا تلقی می‌شود بنابراین آنچه امروز اهمیت یافته، تاب‌آور کردن منطقه در برابر کم‌آبی و استفاده از ظرفیت‌های طبیعی برای جلوگیری از گسترش بیابان‌زایی است.
از سال‌ها پیش، سازمان‌های محلی و ملی تلاش کرده‌اند بخش‌هایی از تالاب هامون را احیا کنند؛ هرچند این اقدامات در کوتاه‌مدت موجب بهبود وضعیت پوشش گیاهی شده اما اتکا به چنین منابعی برای احیای بلندمدت به‌دلیل ظرفیت محدود و رقابت آبی میان بخش‌های مختلف، امکان‌پذیر نیست.
در این میان، توسعه ناپایدار در بالادست حوضه آبریز مانعی جدی در مسیر احیای هامون بوده است؛ گسترش اراضی کشاورزی، احداث بندها و سدهای خاکی و کاهش حق‌آبه طبیعی رود هیرمند در ۲ دهه گذشته، ورود آب به تالاب بین المللی هامون را تا حد بحران کاهش داده است، کارشناسان تاکید دارند که در چنین شرایطی، سیاستگذاری داخلی باید به‌گونه‌ای باشد که نیاز به آب خارجی به حداقل برسد.
در همین راستا، اجرای پروژه‌های نهال‌کاری با استفاده از گونه‌های بومی، تثبیت زیستی خاک و توسعه پوشش گیاهی در مناطق آسیب‌دیده سیستان و بلوچستان آغاز شده است؛ این پروژه‌ها در بسترهای خشک شده تالاب هامون و نواحی حاشیه‌ای آن نیز اجرا می‌شود و هدف آن، کنترل طوفان‌های گرد و غبار و بازیابی بخشی از زیست بوم از بین‌رفته است.
کارگروه استانی تالاب هامون که با حضور نمایندگان دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌ها تشکیل می‌شود، اکنون به‌طور منظم راهکارهای جدید مدیریتی را بررسی و ارزیابی می‌کند، از جمله تصمیم‌های مهم این کارگروه، اعمال محدودیت شدید در چرای دام، ممنوعیت عبور خودروهای شخصی در بستر خشک تالاب و برخورد قانونی با تخریب پوشش گیاهی است.
شواهد و بررسی های میدانی نشان می‌دهد نقش جامعه محلی در اجرای این راهبردها بی‌بدیل است؛ تجربه سال‌های گذشته موید این نکته است که بدون مشارکت فعال بومیان، هیچ طرحی در منطقه سیستان به نتیجه نخواهد رسید به‌همین دلیل، آموزش بهره‌برداران، توسعه فعالیت‌های جایگزین معیشتی و توانمندسازی جوامع محلی به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از احیای تالاب بین‌المللی هامون شناخته می‌شود.
نقشه‌ای نو برای نجات هامون؛ احیای واقع‌بینانه در دورنمای کم آبی
مطالعات پهنه‌بندی کانون‌های گردوغبار در اطراف تالاب هامون توسط مراکز دانشگاهی در حال اجراست
ضرورت هم‌افزایی ذینفعان برای احیای موفق تالاب هامون
مطالعات پهنه‌بندی کانون‌های گرد و غبار در اطراف تالاب هامون توسط مراکز دانشگاهی در حال اجراست و داده‌های حاصل از آن، مبنای برنامه‌های اجرایی آینده خواهد بود؛ اطلاعات دقیق از منابع گرد و غبار، میزان تخریب زیستگاه‌ها و اولویت‌های احیایی، نقشه راه قابل اتکایی را برای سال‌های آینده ترسیم می‌کند.
مدیران استانی محیط زیست تأکید دارند که یکی از مهمترین مؤلفه‌های احیای موفق، ایجاد ثبات در سیاستگذاری به‌شمار می آید زیرا تکرار تجربه‌های مقطعی و جابه‌جایی‌های مدیریتی بدون استمرار رویکرد، بارها پروژه‌های احیایی را در نیمه‌راه متوقف کرده است؛ اکنون امید می‌رود سند بازنگری شده جدید به پشتوانه علمی و تعهد اجرایی قوی، بتواند این چرخه معیوب را متوقف سازد.
کارشناسان و فعالان محیط زیستی نیز بر این باورند که هرگونه تغییر در ساختار بهره‌برداری از منابع موجود، نیازمند اجماع میان ذینفعان مختلف تالاب است؛ از بهره‌برداران محلی گرفته تا نهادهای دولتی و فعالان محیط زیست، باید بر سر اهداف مشترک و ساز و کارهای عملی به توافق برسند، فقدان چنین هم‌افزایی، بارها در پروژه‌های گذشته از عوامل ناکامی بوده است.
هامون تنها یک تالاب نیست بلکه بخشی از هویت تاریخی و زیست‌فرهنگی مردم سیستان است و خشک‌شدن آن تنها از بین رفتن یک زیست بوم نیست بلکه تهدیدی برای پایداری اجتماعی و اقتصادی منطقه محسوب می‌شود به‌همین دلیل، هر طرحی که در این پهنه اجرا می‌شود باید دارای چشم‌انداز بلندمدت و رویکرد میان‌بخشی باشد.
استاندار سیستان و بلوچستان با اشاره به اهمیت زیست محیطی و معیشتی تالاب بین‌المللی هامون گفت: این تالاب یکی از اولویت‌های راهبردی و محوری در سند توسعه استان به‌شمار می‌آید؛ در دیدار با رییس‌جمهور و همچنین در جلسه‌های تخصصی با وزیران نیرو و جهاد کشاورزی، موضوع احیای تالاب هامون به‌عنوان یک مطالبه اساسی و مساله‌ای راهبردی مورد تأکید قرار گرفت.
به گفته منصور بیجار، احیای این تالاب ارزشمند علاوه بر جنبه‌های زیست محیطی و اجتماعی با ابعاد دیپلماتیک نیز مواجه است که با همکاری و پیگیری وزارت امورخارجه در دستور کار قرار دارد و با عنایت به نگاه ویژه دولت چهاردهم به ظرفیت‌های محلی، تلاش شده از توان نخبگان و صاحبنظران بومی برای تقویت نقش‌آفرینی جامعه محلی در این موضوع بهره‌گیری شود، در همین راستا، هیأتی محلی به‌منظور پیگیری مطالبات و انجام هماهنگی لازم تشکیل و گفت‌وگوهای مؤثری در سطح جامعه محلی آغاز شده است.
وی خاطرنشان کرد: کنترل مصرف منابع آبی در مناطق بالادست و همچنین توسعه همکاری‌های منطقه‌ای با کشور افغانستان به‌صورت جدی در حال پیگیری است تا زمینه‌های لازم برای احیای تالاب و بازگشت آن به جایگاه طبیعی خود به‌عنوان قلب تپنده سیستان فراهم شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان نیز از تغییر رویکرد احیای تالاب هامون با توجه به کاهش منابع آبی خبر داد و گفت: بازنگری در برنامه جامع احیای این تالاب با همکاری دانشگاه زابل آغاز شده است.
محمدرضا علیمرادی با اشاره به تغییرات قابل توجه در شرایط زیست بوم تالاب هامون در سال‌های اخیر، اظهار داشت: تغییر اقلیم و بهره‌برداری از سد انحرافی «کمال‌خان» موجب کاهش شدید ورودی آب به بستر هامون و گسترش کانون‌های گرد و غبار شده است از این رو بازنگری در برنامه مدیریت جامع تالاب هامون ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بوده و نسخه‌ای جدید با تمرکز بر کنترل گرد و غبار و حفظ پوشش گیاهی آن در حال تدوین است.
وی افزود: برنامه جامع احیای تالاب هامون که در سال ۱۳۹۶ تدوین شد بر تأمین پایدار منابع آبی استوار بود که متناسب با شرایط امروز تالاب نیست و نمی‌تواند پاسخگوی نیازها و چالش‌های فعلی منطقه باشد بنابراین این سند باید متناسب با شرایط اقلیمی جدید و واقعیت کم‌آبی منطقه بازتعریف شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان ادامه داد: اقدامات اجرایی سال‌های اخیر از جمله بازگشایی مسیرهای آب، توزیع آن در نقاط بحرانی و آبرسانی سیار با هدف جلوگیری از نابودی کامل پوشش گیاهی این تالاب انجام شده است اما محدودیت‌های آبی ایجاب می‌کند اولویت بر حفظ منابع طبیعی موجود و جلوگیری از بیابان‌زایی باشد.
علیمرادی بیان کرد: در مناطقی که امکان رساندن آب وجود ندارد، اجرای طرح‌های جایگزین مانند بذرپاشی، قرق مناطق حساس و ممنوعیت برداشت پوشش گیاهی آغاز شده که با مشارکت دستگاه‌های مسوول و همکاری بخش خصوصی در حال پیگیری است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار امیدواری کرد که اجرای راهبردهای جدید، ضمن کاهش طوفان‌های گرد و غبار، گامی مؤثر در افزایش پایداری زیست محیطی منطقه سیستان باشد.
به گزارش ایرنا، هامون یکی از بزرگ‌ترین و مهمترین تالاب‌های آب شیرین کشور است که در شمال استان سیستان و بلوچستان و در مرز با افغانستان قرار دارد؛ این تالاب نه‌تنها زیستگاه گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری است بلکه نقش کلیدی در اقتصاد محلی، کشاورزی، دامداری و زندگی روزمره هزاران نفر از مردم سیستان دارد.
هامون در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت شد اما در ۲ دهه گذشته به‌دلیل کاهش ورودی آب از رودخانه هیرمند، تغییر اقلیم و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی، بخش‌های وسیعی از آن خشک شده است.
خشکی این تالاب، زمینه‌ساز افزایش طوفان‌های گرد و غبار، مهاجرت‌های اجباری، نابودی کشاورزی محلی و تهدید جدی تنوع زیستی در منطقه شده است؛ در سال‌های اخیر، این تالاب به یکی از کانون‌های بحران محیط زیستی کشور تبدیل شده و احیای آن در اولویت برنامه‌های دولت و نهادهای محیط زیستی قرار گرفته است.
آخرین دیدگاه‌ها