آلودگی هوا ؛ قاتل ۲۱ هزار ایرانی

آلودگی هوا، معضل پنج دهه اخیر روزهای ایران است که متاسفانه تاکنون نیز چاره‌ای برایش اندیشیده نشده است.

بر اساس اعلام آمارهای رسمی از ابتدای سال ۱۴۰۱ تاکنون ۸۵ روز آلوده داشته‌ایم، این در حالی است که هنوز هم به فصل پاییز و زمستان نرسیده‌ایم.

در ایران برخی کارشناسان محیط‌زیست علت آلودگی هوا را مازوت‌سوزی و گسترش گرد و غبار ناشی از بی‌مسوولیتی برخی مدیرانی می‌دانند که تالاب‌ها و مسیر رودخانه‌ها را خشک کرده‌اند. همچنین در این راستا گل‌ علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست به تازگی گفته: «امسال آلودگی گرد و غبار در فصل تابستان، عامل اصلی آلودگی هوا در کلانشهرها بود. در سال ۹۹ در تهران ۴۰ روز آلوده داشتیم. در سال گذشته ۳۰ روز و امسال از ابتدای سال تاکنون ۸۵ روز آلوده داشته‌ایم. در ماده ۲۹ قانون مالیات بر ارزش افزوده هم تاکید شده بود که سازمان محیط‌زیست باید شهرهای آلوده را برای اخذ عوارض از خودروها معرفی کند. بر این اساس کلانشهرهایی که خودرو در آنها ۳۰ تا ۶۰ درصد نقش داشت را معرفی کردیم و حالا قرار است که از آنها عوارض آلایندگی اخذ شود.» از سوی دیگر برخی کارشناس‌ها ناوگان فرسوده حمل و نقل عمومی و کیفیت بنزین را مقصر اصلی آلودگی هوای کلانشهرها می‌دانند. زیرا براساس اعلام سازمان محیط‌زیست، وزارت کشور در بحث توسعه و نوسازی حمل‌ و نقل عمومی خوب کار نکرده است. این در حالی است که پلیس برای اول مهر با توجه به بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها ترافیک شدیدی را پیش‌بینی کرده است. بنابراین اگر تا اواخر شهریور ناوگان حمل و نقل عمومی نوسازی نشود، زمستان سختی را در راه خواهیم داشت. دود تمام این کم‌کاری‌ها نیز مثل همیشه به چشم مردم می‌رود. طبق گزارش وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۰ در ۲۷ شهر آلوده کشور، حدود ۲۱ هزار مرگ‌ و میر منتسب به آلودگی هوا ناشی از ذرات معلق دو و نیم میکرون گزارش شده که ۱۱ میلیارد دلار نیز خسارت برجا گذاشته است که بی‌تردید اگر تکالیف قانون هوای پاک انجام شود از این خسارت‌ها به شکل جدی جلوگیری می‌شود. در تهران نیز حدود ۶ هزار تن مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا طی یک سال گزارش شده است. یعنی آمار مرگ‌های تهران طی یک سال دو برابر شده است. عباس هسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت ایران ۲۷ دی ۱۳۹۹ درباره تاثیر آلودگی هوا بر سلامت مردم کشور گفته بود: «مواجهه طولانی‌مدت با آلاینده ذرات معلق PM2.5 در کشور سالانه باعث بروز ۴۱ هزار و ۷۰۰ مورد مرگ زودرس می‌شود.» اما تقلیل آمار امسال نسبت به سال‌های گذشته موضوع قابل تاملی است. تفاوت فاحش آمارها در حالی است که طی این مدت نه تنها هوا پاک‌تر نبوده بلکه براساس گزارش‌ها روزهای هوای آلوده بیشتر هم شده است؛ موضوعی که نه تنها نگرانی پزشکان متخصص ریه و قلب را به دنبال داشته بلکه جامعه‌شناس‌ها نیز مرگ‌های خاموش را همسو با شکل‌گیری بحران‌های زیرپوستی خطرناک می‌دانند.
بحران زیر پوست شهر
دکتر امیرلطفی حقیقت، جامعه‌شناس و روانشناس با اشاره به آمار رسمی قربانیان آلودگی هوا به «جهان‌صنعت» گفت: به نظرم مرگ ۲۱ هزار تن در پی آلودگی هوا یک نوع بحران اجتماعی است. جامعه‌شناس‌ها این نوع مرگ‌ها را «مرگ خاموش» می‌نامند، زیرا افراد نمی‌دانند به چه دلیل و با کدام بیماری عزیزانشان را از دست می‌دهند. به همین دلیل این قضیه به عنوان بحران زیر پوست شهر شکل می‌گیرد. آلودگی هوا عمدتا ناشی از خودروها و موتورسیکلت‌ها است. اما آلودگی کارخانه‌های حاشیه کلانشهرها نیز در شدت این آلودگی تاثیر دارد. در هر صورت دولت به جای اینکه در برابر پدیده نه‌چندان سخت آلودگی هوا تجهیز شود، شهرهای آلوده را تعطیل می‌کند و منتظر وزیدن باد می‌شود.
وی افزود: آلودگی هوا در ایران دو بحران ایجاد کرده است: یکی بحران عاطفی مردم، که جامعه را به سوی افسردگی بیشتر سوق می‌دهد. دوم نیز مردم را نسبت به مدیران مربوطه ناامید می‌کند. این ناامیدی در طولانی مدت یکی از عوامل فروپاشی اجتماعی خواهد بود. مسوولان مربوطه در ضعیف‌ترین حالت ممکن برای کنترل آلودگی هوا می‌توانند ممنوعیت تردد خودروهای شخصی را اجرا کنند. اما تاکنون مافیای بنزین اجازه این کار را نداده است. وگرنه دانشمندان ایرانی قابلیت ساخت ماشین‌های برقی را نیز دارند.
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه معتقد است برخی مسوولان به خاطر کسب منفعت و سود نمی‌خواهند بحران آلودگی هوا تمام شود، گفت: به نظرم تاکنون اراده راسخی در میان خودروسازان داخلی و شهری دیده نشده است. بنابراین بحران دوم ایجاد حس خشم عمومی در جامعه است. چرا که به دنبال تنفس در هوای آلوده، هزینه دارو و درمان افراد جامعه بیشتر شده است. هزینه‌های گزافی هم به مردم به خاطر ناکارآمدی تعدادی از مدیران نالایق تحمیل شده است. همین امر منجر به بحران‌های اجتماعی زیر پوستی در جامعه شده است؛ موضوعی که اگر به همین شکل پیش رود، انفجار اجتماعی به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر به روشنی می‌بینیم که میل به مهاجرت در جامعه گسترش پیدا کرده است. افراد ثروتمند به راحتی می‌روند اما کم‌درآمدها با بی‌میلی شرایط را تحمل می‌کنند. این روزها سندرم خستگی مزمن در جامعه افزایش پیدا کرده است. تمام این اتفاقات به دلیل ضعف نظارت مسوولان است. به نظرم نقش مدیران درخصوص پدیده آلودگی هوا مخرب و دشمن‌گونه است.
او ادامه داد: در عین حال معتقدم برای تصویب قانون هوای پاک نباید دوباره مردم مقصر جلوه داده شوند. اگر قرار است قانون هوای پاک اعمال شود باید سوخت مناسب جایگزین شود. همچنین به نظرم بهترین راهکار تولید خودروی برقی است. حتی به نظرم اگر امکان ساخت خودروی برقی نداریم، بهتر است از کشورهای دیگر وارد یا کپی‌برداری کنند تا شاید وضعیت تنفسی مردم کمی بهبود یابد.

از محیط‌زیست نابوده‌شده، چه انتظاری دارید؟
اسماعیل کهرم مشاور سابق رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست نیز آمار مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا را نگران‌کننده خواند و به «جهان صنعت» گفت: آمار مرگ ناشی از آلودگی هوا بسیار نگران‌کننده است. اما معتقدم در این مورد راهکار کوتاه‌مدت وجود ندارد؛ مردم ماسک بزنند، بیرون نروند و زن‌های باردار از خانه بیرون نروند. همین! البته دولت در شرایط حاد تعطیلی نیز اعلام می‌کند. اما این وضعیت تا کی ادامه می‌یابد؟ مردم تا چه زمانی باید ماسک بزنند و از خانه بیرون نروند؟! به نظرم مسوولان مربوطه در این خصوص باید فکری اساسی کنند. به صورت جدی باید کارخانه‌هایی که مازوت‌سوزی می‌کنند، پلمب شوند. البته مدعی‌اند این کار از سال ۹۱ آغاز شده، اما برخی کارخانه‌ها هنوز مازوت‌سوزی می‌کنند، زیرا آنها چاره‌ای جز مازوت‌سوزی ندارند. ضمن اینکه مازوت ایران نه دفن می‌شود و نه خریداری دارد.
وی افزود: زمانی که جنگل‌ها را از بین می‌بریم، جاده و سد درست می‌کنیم و مسیر رودخانه و دریاچه‌ها را خشک می‌کنیم، مثل این است که خانه‌ای را خراب کنیم و فقط با یک سقف و ستون بخواهیم آنجا را نگه داریم. مدیریت بحران ما هم مشابه همین شرایط است. حال آنکه زیر جنگل‌ها آب‌انباری عظیم وجود دارد که با نابودی آنها علاوه بر نابودی این منبع باارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد.
کهرم در مورد اقدامات لازم برای کاهش بحران آلودگی هوا اظهار کرد: در درازمدت، استفاده از خودروهای شخصی باید به حداقل برسد و سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی مانند مترو و اتوبوس به شکل مدرن وارد چرخه حمل‌و‌نقل شوند. برداشت‌های بی‌رویه منابع‌آبی متوقف شود و سپس کاشت گیاهان و کمربند سبز برای شهرها ایجاد شود چراکه تنها راه‌های باقی‌مانده است که می‌تواند در میان‌مدت و درازمدت به بهبود اوضاع کمک کند.
سونامی سرطان
مسعود محتشم، فوق‌تخصص بیماری‌های ریوی آمار اعلام‌شده قربانیان آلودگی هوا از سوی وزارت بهداشت را در کشورهای توسعه‌یافته طبیعی دانسته و به «جهان‌صنعت» می‌گوید: مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا تنها مربوط به مشکلات ریوی نیست بلکه بیماری‌های زیادی از جمله قلبی و عروقی را نیز در افراد ایجاد می‌کند. اما عامل اصلی مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا بیماری‌های ریوی است. آلودگی هوا همان کاری که مواد دخانی و افزودنی با ریه‌ها می‌کنند، انجام می‌دهد. بنابراین اختلالاتی در مسیر راه‌های هوایی فرد ایجاد می‌شود. همچنین با تغییر شکل‌ در راه‌های ورودی ریه، تنفس ذرات معلق در هوا می‌تواند سرطان ریه‌ها و ارگان‌های دوردست را افزایش دهد.
وی افزود: آلودگی هوا به دو دسته تقسیم می‌شود: یکی آلودگی هوا که در فضای باز است، که اصولا ناشی از سوخت‌های فسیلی و افزایش دیگر محرک‌ها است. اما یک سری محرک‌ها و گازها هستند که در محیط‌های بسته مانند منزل، محیط کار و غیره وجود دارند. این نوع آلودگی هوا گاهی ناشی از مصرف دخانیات افراد در محیط یا آشپزی نیز است. بنابراین اگر مصرف سوخت و اختلال محیط‌زیستی را کاهش ندهیم، در آینده نه چندان دور نه تنها میزان قربانیان ناشی از آلودگی هوا کاهش پیدا نمی‌کند بلکه هر ساله تعداد زیادی به این تعداد اضافه می‌شود. این در حالی است که برای رفع این بحران باید میزان تردد خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها کاهش یابد و کیفیت بنزین نیز ارتقا پیدا کند. دولت‌ها هم باید درخصوص این امور عجله کنند تا مردم شاهد مرگ‌های ناگهانی عزیزانشان و انواع سرطان‌ها و بیماری‌های مزمن و پردرد و هزینه نباشند.