استاد پیشکسوت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه ایران با میانگین فرسایش ۲۰ تن در هکتار بیشترین نرخ فرسایش خاک را دارد، گفت: فرسایش عاملی است که کیفیت خاک کشاورزی را کاهش می‌دهد و باروری زمین‌های کشاورزی را پایین می‌آورد.
غلامحسین حق‌نیا در وبیناری با موضوع خاک میراث طبیعی و محیط زیست که در صفحه اینستاگرام مرکز مفاخر دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: دانشمندان و اخترشناسان طی ده‌ها سال گذشته نتوانستند سیاره‌ای مانند زمین پیدا کنند زیرا این سیاره بی‌همتا است و منابع ارزشمندی مانند خاک، آب و هوا را در اختیار دارد.
وی با اشاره به اینکه در هرم زندگی خاک در قاعده و پایه آغاز بشریت است، افزود: برخی به صورت اشتباه خاک را ماده‌ای می‌دانند که در همه جا حضور دارد و مورد فرسودگی و آلودگی واقع نمی‌شود، درحالی که در تمام بشریت تمدن‌هایی بودند که به علت استفاده نادرست از خاک واژگون شدند. زمین نخستین در قرن اخیر به علت فعالیت‌های فزاینده انسان جای خود را به زمینی درحال گرم شدن داده است که با بیش جمعیتی و نابودی جنگل‌ها روبه‌رو است. بسیاری از خاک‌های روی زمین با سرعتی بی سابقه روبه فنا است.
استاد پیشکسوت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی در خصوص اهمیت خاک در تامین نیازهای امنیت غذایی، بیان کرد: مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ بایستی ۵۰ درصد تولید بیشتر بر زمین کمتر، با صرف انرژی و کود شیمیایی کمتری داشته باشیم. این مسئله چالشی ترسناک است که پیش رو داریم. از این رو خاک ارزشمندترین و پیچیده‌ترین منبع طبیعی روی زمین است و بستر تنوع زیستی که بنیان کارکرد طبیعت و محیط زیست است و تن درستی بشریت به آن وابسته است. خاک‌ها امانتی هستند که از نیاکان به ما سپرده شده و باید دست نخورده باقی بماند زیرا بدون خاک حیاط امکان ندارد.
زندگی ۵ تن موجود زنده در یک هکتار خاک
حق‌نیا ادامه داد: در دنیا بیش از ۱۰۰ هزار نوع خاک مختلف داریم که از نظر خاصیت و ویژگی بسیار متفاوت هستند. برای تشکیل یک سانتی متر خاک به طور معمولی به زمانی حدود هزار سال وقت نیاز است. درحالی که میانگین سرعت از دست رفتن خاک ۱۰ برابر سرعت بازسازی آن است. در خاک گیاهانی می‌رویند که ۹۹ درصد انرژی مورد نیاز بشر را تامین می‌کنند. در یک هکتار خاک ۵ تن زندگی جانوری وجود دارد. تنها در یک مشت خاک تعداد ریز جاندارانی که درحال زندگی هستند به اندازه کل انسان‌هایی است که از ابتدا در زمین زندگی کردند، می‌رسد.
علت گرم شدن زمین، جذب ۱۰ درصد از کربن هواست
وی تشریح کرد: ۱۰ درصد کربن هوا در خاک ذخیره می‌شود و این عامل نشان‌دهنده علت گرم شدن زمین بر اثر آلودگی هوا است. رقم محافظه کارانه‌ای که برای ارزش خاک‌های کره زمین عنوان کردند ۲۵ تریلیون دلار در سال است. ۷۰ درصد وزن کتاب‌ها و مجلات از خاک و بهترین ظروف چینی نیز از خاک ساخته می‌شوند. با این وجود کل بودجه‌ای که در سال‌های گذشته برای پژوهش‌های خاک صورت گرفته است کمتر از هزینه ارسال مریخ نورد کنجکاوی به فضا است. به همین دلیل اطلاعاتی که از سیاره‌های دیگر داریم بیشتر از خاک زمین است.
استاد پیشکسوت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی گفت: سالانه نزدیک به ۳۰ میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی به شهری تبدیل می‌شوند. در ایران سهم سرانه زمین‌های کشاورزی از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۹۳ از ۰.۶ هکتار به ۰.۲ رسیده است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۱۴۰۵ به ۰.۰۱۶ برسد. از طرفی دیگر در مناطق شهری مردم بالقوه در مجاورت آلاینده‌ها و بیماری‌های خاک‌زی قرار دارند که از راه‌های تنفس و تماس پوستی سلامت خود را در مخاطره می‌بینند. در یک گزارش مطالعه کردم که نوشته بود اگر مواد دفعی انسانی و حیوانی به جای دور ریختن در زمین حفظ و نگهداری شود برای تغذیه کل جهان کافی خواهد بود.
وی با اشاره به اینکه خاک نماد پایداری، نوسازی و بهسازی است، افزود: خاک‌ها پوسته نازکی از سطح زمین را می‌پوشانند و معمولا ۱.۵ تا ۲ متر ارتفاع دارند و از آمیزه‌ای از آب، هوا، ذرات معدنی و آلی جانداران بر اثر فرایندهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی از سنگ‌ها به‌وجود می‌آیند. عوامل و فرایندهایی که خاک را شکل می‌دهند محیطی را خواهند ساخت که به تنوع زیستی منجر می‌شود. خاک‌ها بوم نظام‌های پیچیده‌ای هستند که با دیگر اجزای محیط مانند آب و هوا برهم کنشی نیرومند ایجاد می‌کنند.
استاد پیشکسوت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: خاک یکی از مهمترین اجزای محیط طبیعی و عمدتا تجدیدناپذیر است. همه اقتصادها به دو بخش کالا و خدمات وابسته است که به وسیله محیط طبیعی تامین می‌شوند. خاک به عنوان یک منبع طبیعی در کارکردهای اقتصادی، محیطی، اجتماعی و تجاری نقش کلیدی دارد. کارکرد محیطی خاک را می‌توان در سه قسمت نگهداری زیست توده، نگهداری محیط و مخزن ژن تقسیم کرد.
حق‌نیا اظهار کرد: در خصوص کارکرد زیست توده می‌توان به فراهمی خوراک، علوفه برای دام، انرژی تجدیدپذیر و مواد خام را نام برد که پایه حیاط بشر را تشکیل می‌دهد. ظرفیت خاک در خصوص حفاظت از محیط برای انتقال مواد میان هوا، آب زیرزمینی و پوشش گیاهی، خنثی‌سازی و تصفیه می‌تواند نمود پیدا کند که انسان را در برابر آلودگی‌های آب زیرزمینی و زنجیره غذایی محافظت کند. عملکرد خاک از آنجایی اهمیت فزاینده پیدا می‌کند که بسیاری از مواد جامد، مایع و گاز را از راه‌های گوناگون از طریق تجزیه فیزیکی و جذب از حالت زیان‌بار خارج و به عناصر سودمندی مانند مواد آلی که مورد نیاز گیاهان هستند، تبدیل می‌کند.
حق‌نیا ادامه داد: خاک‌ها زیستگاه جانداران بی‌شمار و ذخیره ژنی به شمار می‌رود. تعداد گونه‌های موجود در خاک بیش از همه جاندارانی است که بر روی زمین زندگی می‌کنند. خاک‌ها بنیان اصلی تنوع زیستی به شمار می‌روند. خاک‌ها کارکردهای غیر بوم‌شناختی نیز دارند که به کاربری‌های فنی صنعتی و… تقسیم می‌شود مانند تفریح، خانه‌سازی، جاده سازی، فرودگاه، آسمان‌خراش‌ها، ورزش و زدایش مواد ناخواسته که همگی نیاز به خاک و در ارتباط با خاک هستند. قبل از هرگونه کاربری باید حتما در خصوص خاک منطقه مطالعه صورت بگیرد.
خاک؛ مهمترین میراث تاریخی
وی بیان کرد: تمام مواد خام مانند مواد شنی، ریگی و انرژی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی بشریت ضروری است. خاک‌ها بخش اصلی زمین نما یا میراث فرهنگی دنیا هستند که در آن زندگی می‌کنیم. در دل خاک گنجینه‌های باستان شناسی و مردم شناسی ارزشمندی را برای درک بهتر تاریخچه خود و زمین نگهداری می‌کنیم. خاک‌ها از آسیب‌های گوناگون نیز در امان نیستند. از جمله چالش‌های مهم زیست محیطی در خصوص خاک می‌توان به مواردی مانند فرسایش خاک، آلودگی خاک و کاهش کیفیت خاک و دشواری‌های تغییر اقلیم اشاره کرد.
ایران دارای بیشترین فرسایش خاک
حق‌نیا با اشاره به اینکه ظرفیت بازسازی خاک‌ها در وضعیت طبیعی کمتر و کندتر از نیاز جوامع مدرن است، تشریح کرد: فرسایش خاک تهدیدی بسیار مهم برای محیط زیست و امنیت غذایی انسان است. آسیب‌های ناشی از این فرسایش‌ها برای صدها سال باقی خواهند ماند. خاک حافظه تاریخی دارد و خاکی که دریده شده است هرگز به حالت اولیه خود باز نخواهد گشت. فرسایش یکی از بلاهای بسیار مهم است که برای خاک اتفاق می‌افتد. ایران با میانگین فرسایش ۲۰ تن در هکتار بیشترین نرخ فرسایش خاک را دارد. ۷۵ درصد سطح کره زمین تا به امروز به دست بشریت تغییر کرده است و این عدد تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۹۰ درصد خواهد رسید.
استاد پیشکسوت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی افزود: فرسایش عاملی است که کیفیت خاک کشاورزی را کاهش می‌دهد و باروری زمین‌های کشاورزی را پایین می‌آورد. در نهایت سلامت کل بوم نظام با تهدید روبه‌رو می‌شود. زمانی که رگباری به‌وجود می‌آید ممکن است یک میلی‌متر از سطح خاک را جابه جا کند. اما این یک میلی‌متر در سطح هکتار معادل ۱۵ هکتار خاک است.
وی ادامه داد: انسان بدون برهم کنش مثبت با دیگر گونه‌ها توان ماندگاری نخواهد داشت؛ از این رو ضرورت دارد که با دیگر گونه‌ها زندگی‌ای مسالمت‌آمیز داشته باشیم. منابع زمین به ویژه خاک باید به صورتی بهره‌برداری شود که با طبیعت هماهنگ باشد و سازگاری داشته باشد درحالی که ما انسان‌ها متاسفانه کمتر به این مسائل توجه کردیم.
آخرین دیدگاه‌ها