خیزش ریزگردها؛ از هشدار طبیعت تا انتقام گاوخونی

زمین‌های آباد کشاورزی اطراف تالاب گاوخونی براثر سال‌ها تشنگی امروز به بیابان تبدیل شده، وقتی طوفان می‌شود ماسه‌ها از یک سو و ریزگردها از سوی دیگر زمین و آسمان شرق اصفهان را در می‌نوردد، نفس مردم می‌گیرد و کویر بی رحمانه پیشروی می کند.

چند سالی می‌شود که گردوخاک و ریزگرد هوای شرق اصفهان به ویژه شهرها و روستاهای نزدیک تالاب از جمله ورزنه را مسموم کرده و مردم این منطقه با مشکلات بی شمار دست و پنجه نرم می‌کنند، از انواع بیماری‌های تنفسی گرفته تا افزایش سرطان‌ها و اپیدمی بیماری‌های پوستی به ویژه سالک که زیبایی کوچک و بزرگ را نشانه می‌رود و نابودی زمین‌های کشاورزی که معیشت مردم شرق اصفهان به آنها وابسته بود، افزایش بیکاری و ناامیدی تنها بخشی از مشکلات اهالی ان منطقه است که همه و همه ناشی از سال ها بی مهری به طبیعت و کشتن تدریجی گاوخونی است.

یک ماهی می شود که ریزگردها شرق و غرب، شمال وجنوب استان اصفهان را هم درگیر کرده است تا جایی که طی این مدت دوبار کیفیت هوای شهر اصفهان و حومه آن به مرز هشدار رسید حتی روز ۲۹ خرداد شاخص غلظت آلاینده ها از عدد ۵۰۰ فراتر رفت و به شدت سبب نگرانی مردم شد.

تداوم ریزگردها در این مدت و افزایش روزهای ناسالم گمانه زنی ها در خصوص فعال شدن کانون گرد و غبار سمی گاوخونی بالا گرفت اگر چه به گفته کارشناسان تنها یک درصد ریزگردهای اخیر مربوط به گاوخونی بوده است اما مردم ساکن منطقه شرق اصفهان به ویژه شهر ورزنه به خبرنگار ایمنا می گویند” در این یک ماه ریزگردها ما را به ستوه آورده، نفسمان را گرفته و زمین های کشاورزی ما را نابود کرده است.”

یکی از آنها که نخواست نامش فاش شود، ادامه داد ” بخاطر خشکی تالاب خیلی از کشت های کشاورزان به ثمر نمی رسد، بعضی از کشت ها به خاطر نبود رطوبت و به جای آن، وجود ریزگرد بار نمی دهد، زمین های نزدیک تالاب تبدیل به بیابان شده است و ریزگردها سبب شده زمین های آباد ما به کویر تبدیل شود.”

خیزش ریزگردها عوامل مختلفی داشت

مسئولان محیط زیست، کارشناسان و دانشگاهیان سال هاست در خصوص غول خفته گاوخونی و خیزش ریزگردهای سمی آن هشدار می دهند اما نتیجه ای جز دریغ شدن آب از تالاب نبوده است. در همین ارتباط حسین اکبری معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان ضمن ابراز نگرانی از فعال شدن کانون ریزگردهای گاوخونی به خبرنگار ایمنا می گوید: وجود چند عامل سبب خیزش ریزگردها شد و بخشی از ریزگردهای اخیر اصفهان نیز مربوط به گاوخونی و به ویژه اراضی پیرامون آن است زیرا با توجه به اقلیم گرم و خشک و بیابانی تالاب وقتی جهت باد از شرق به غرب می وزد پتانسیل خیزش گرد و غبار و ریزگرد به سمت اصفهان نیز وجود دارد.

وی می افزاید: با این حال عامل اصلی گرد و غبار روزهای اخیر گاوخونی نبوده است زیرا هنوز لایه های تالاب کمی رطوبت دارد که به کانون گرد و غبار به معنای واقعی تبدیل نشود اما با توجه به گرمای شدید فصل تابستان اگر حقابه تالاب تامین نشود رطوبت تالاب بیش از پیش از دست می رود؛ نگرانی و دغدغه ما فعال شدن کانون ریزگردهای سمی گاوخونی است.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست همچنین با اشاره به اینکه اقلیم گستره وسیعی از استان اصفهان بیابانی است، خاطرنشان می کند: پوشش گیاهی کم و آب و هوای گرم و خشک و طولانی مدت اصفهان سبب می شود که با تغییرات آب و هوایی و وزش بادهای شدید مستعد گرد و غبار باشد ضمن اینکه بارندگی های امسال به رغم تاثیرات مثبتی که داشت اما اکنون رسوبات خشک شده سیلابها مستعد ایجاد گرد و غبار محلی شده است که با خیزش طوفان لحظه ای شرایط برای ایجاد گرد و خاک محلی فراهم است.”

در همین ارتباط نوید حاجی بابایی معاون توسعه و پیش بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان نیز می گوید: ” فقط گاوخونی کانون گرد و غبار اخیر نبوده است اما براساس تصاویر ماهواره ای کانون گردو غبار در قسمتهای شرق و شمال استان فعال بوده است و در حقیقت با شکل گیری توده گردو خاک در جنوب استان سمنان و رسیدن آن به شرق اصفهان این پدیده تشدید شده و مرکز و غرب این استان رسیده است.

وی می افزاید: وقوع گردوغبار در استان اصفهان پدیده ای نادر نیست، در فصل تابستان و با توجه به تغییر الگوی جهت باد این پدیده به وجود می آید اما برخی اوقات به قسمتهای مرکزی هم می رسد این در حالی است که خیلی وقت ها گرد و خاک در شرق می ماند؛ این بار بیشتر مناطق استان را درگیر کرده است اما پدیده ای طبیعی است که با وزش بادهای شرقی بر شدت آن افزوده می شود.”

گرد و غبار، رسوبات ریزدانه برجای مانده از سیلاب بهار بود

به سبب تداوم ریزگردها، ۳۱ خردادماه چهار تیم کارشناسی برای بررسی به مناطق مستعد گرد و غبار اعزام شدند، منصور شیشه فروش مدیرکل ستاد مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به نتایج بررسی ها به خبرنگار ایمنا می گوید: “حدود ۱۶ کانون گردوغبار در استان اصفهان وجود دارد اما کارشناسان در بررسی های اخیر کانون های جدید گرد و غبار را نیز شناسایی کردند که بر اثر رسوبات سیلابهای بهاره در کویر به وجود آمده است.

وی می افزاید: کویر قم و ریگ جن که در مرزهای مشترک اصفهان، قم و سمنان واقع شده است از جمله کانون های جدید گردوغبار است که پس از انجام بررسی ها قرار شد به طور همزمان و مشترک استان های اصفهان، قم، یزد و سمنان اقداماتی برای کنترل و پایش کانون های گردو غبار انجام دهند.

مدیرکل ستاد مدیریت بحران استانداری اصفهان می گوید: براساس بررسی ها یک درصد ریزگردها از گاوخونی بود اما می تواند به کانون بحران گردو غبار تبدیل شود و حدود هشت استان کشور را تحت تاثیر قرار دهد.

شیشه فروش می گوید: با توجه به اینکه گاوخونی هیچ ورودی آب ندارد تنها راهکار مقابله با ریزگردهای تالاب این است که وزارت نیرو باید حقابه گاوخونی را تامین کند براین اساس از شرکت آب منطقه ای و محیط زیست در خواست کردیم که تامین حقابه گاوخونی را پیگیری و طرح احیای این تالاب را با تکمیل مطالعات و تامین اعتبار انجام دهند.

به گفته وی امسال قرار است در حدود سه هزار و ۳۰۰ هکتار از مناطق بیابانی نهال کاری و دو هزار هکتار از مناطق مستعد ریزگرد از سوی اداره منابع طبیعی استان مالچ پاشی شود”

گاوخونی رطوبت از بین رود، کانون بحران جدی ریزگرد است

در همین ارتباط محمدحسین شاملی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با اشاره به مساحت سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتاری مناطق بیابانی استان به خبرنگار ایمنا می گوید: ۱۶ کانون بحران فرسایش بادی شناسایی شده در اصفهان حدود یک میلیون ۹۰ هزار هکتار وسعت دارد اما با توجه به تغییر اقلیم و خشکسالی ها کمی کانون های بحران تغییر کرده که در حال بررسی شناسایی است.

وی با بیان اینکه از سال ۱۳۴۹ تاکنون ۳۱۰ هزارهکتار از مناطق بیابانی شمال و شرق استان با مالچ پاشی و روش های بیولوژیکی کنترل شده و به جنگل دست کاشت تبدیل شده است، می افزاید: در حال حاضر با اقدامات انجام شده کانون های گردوغبار استان اصفهان درجه دو و سه هستند اما دشت سجزی و بیابان های انارک کانون های گرد و غبار درجه یک اصفهان محسوب می شوند.

مدیرکل منابع طبیعی و ابخیزداری استان اصفهان می گوید: ۷۰ درصد ریزگردهای اخیر از خارج استان و ۳۰ درصد ناشی از فعال شدن کانون های داخلی بود، یکی از کانون‌های فعال استان دشت سجزی است که گرد وغبار وقتی به این منطقه می رسد تشدید می شود و به مناطق مرکزی اصفهان می رسد و دلیل اصلی آن نیز وجود کوره ها، معادن گچ و خاک و شن است.

شاملی خاطرنشان می کند: کوره های گچ در هر نوبت فعالیت حدود یک تن گرد و غبار و ریزگرد تولید و منتشر می کنند.

وی می گوید: تنها راهکار تثبیت و مقابله با فرسایش بادی و ریزگردها در این منطقه، تعطیلی دو معدن فعال گچ و انتقال کوره های گچ به عنوان مراکز آلودگی و همچنین بازسازی منطقه با انتقال پساب تصفیه خانه شمال برای نهال کاری در سجزی است تا بتوان این کانون بحران درجه یک را نیز تثبیت کرد. امسال مالچ پاشی در مناطقی از شهرستان اران و بیدگل نیز در دستور کار است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان همچنین تصریح می کند: گاوخونی نیز اگر رطوبتش از بین رود کانون بحران جدی و منبع ریزگرد است، اداره منابع طبیعی برای اطراف گاوخونی که نیاز به تثبیت ماسه های شنی داشته باشد، همکاری خواهد کرد اما برای جلوگیری از تبدیل شدن تالاب گاوخونی به کانون گرد و غبار باید تنها حقابه اش تامین شود.”

مدیریت یکپارچه حوضه های آبریز در کویر مرکزی ضروری است

همچنین حسینعلی نریمانی رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در این ارتباط به خبرنگار ایمنا می گوید: ” مدیریت روان آبها و مسیل های فصلی، تامین حقابه تالابها از جمله تالاب گاوخونی و جلوگیری از تخریب معادن راهکار پیشگیری از ایجاد کانون های گرد و غبار و مهار ریزگرد در اصفهان و استانهای کویری کشور است.

وی معتقد است: کنترل ریزگردها مدیریت جامع تری را می طلبد و باید به صورت کلان برای جلوگیری از این معضل اقدام کرد، باید برای کنترل ریزگردها باید مدیریت یکپارچه حوضه های آبریز در کویر مرکزی عملیاتی شود.

این کارشناس تاکید می کند: دشت کویر مرکزی نیازمند مدیریت جامع منابع آبی است، اگر سیلابها، روان آبها و مسیل های فصلی که در بهار جاری می شوند، در داخل کویر مرکزی کنترل نشود، مناطق وسیع تری خشک تر می شود و وقوع گرد و غبار به صورت یک چرخه استان‌های کویری را گرفتار می کند.

وی می گوید: با توجه به اینکه معضل ریزگردها بخش وسیعی را در برمی گیرد هر گونه اقدام و پروژه اجرایی بدون در نظر گرفتن مدیریت منابع آب، اتلاف منابع و هزینه است بنابراین در گام نخست باید آن را مدیریت کرد و سپس عملیات اجرایی بیولوژیکی و مکانیکی پیگیری شود.”

گردو غبار تا پایان مرداد ادامه دارد

اما امیر گندمکار اقلیم شناس نیز به خبرنگار ایمنا می گوید: گرد و غبار در آسمان شهر اصفهان تاپایان مردادماه ادامه دارد زیرا رسوبات ریزدانهبرجای مانده از سیلاب فروردین همراه با بادهای غالب از شمال و شرق به سمت اصفهان حرکت کرده اند، جهت وزش بادها به سمت اصفهان در فصل تابستان تغییر کرده و در این فصل از سمت شرق و شمال شروع به وزش می‌کند، این در حالی است که در فصول دیگر بادها از سمت غرب بر شهر اصفهان می‌وزد و البته سال های گذشته میزان این رسوبات ریزدانه زیاد نبودند.”

به گزارش خبرنگار ایمنا اگرچه بررسی های کارشناسان نشان می داد که منشا ریزگردهای اخیر مختلف بوده است اما با این وجود نگرانی ها در خصوص فعال شدن کانون ریزگردهای گاوخونی ادامه دارد. پس از خشکسالی های طولانی مدت امسال بارش رحمت الهی سدها و تالابهای بسیاری را سیراب کرد. در سال آبی ۹۷-۹۸ در کوهرنگ سرشاخه اصلی رودخانه زاینده رود بیش از دو هزارو ۱۴۴ میلی متر بارندگی ثبت شد و هم اکنون مخزن سد زاینده رود حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب دارد، طی پنج ماه اخیر سه مرتبه آب برای کشت کشاورزان غرب و شرق اصفهان رهاسازی شده است در حالی که گاوخونی، حقابه دار پنج هزار ساله همچنان تشنه است. رهاسازی ۳۵۰ میلیون مترمکعب برای کشت صیفی جات در تابستان با شرط باقی ماندن ۴۵۰ میبلیون مترمکعب آب در سد برای کشت پاییزه، اعتراض دوستداران محیط زیست در فضای مجازی را به دنبال داشته است چرا که معتقدند زاینده رود به کانال آبرسانی کشاورزی تبدیل شده و این باز و بسته کردن های مقطعی آب اکوسیستم رودخانه را نابود می کند.

اگرچه تالاب گاوخونی منشا اصلی ریزگردهای اخیر اصفهان نبود اما طبیعت با صدای بی صدایی حقابه تالاب را مطالبه می کند، گاوخونی هم اکنون سهمی جز زه آب کشاورزی و ۵۰۰ لیتر پساب ندارد، حدود ۹۹ درصد آن خشک است، زیستمندانش با مرگ دست و پنجه نرم می کنند،شاید روزی برسد که برای جبران بی مهری ها و نگاه نابرابرمان به طبیعت خیلی دیر شده باشد، آن روزی که خشم طبیعت انتقام گاوخونی را می گیرد.