“بایوجمی” کلاهی ۹۰۰ میلیارد تومانی بر سر محیط زیست برای تخریب تالاب انزلی
نگرانی‌ها از ادامه اجرای طرح موسوم به زیست‌پالایی تالاب انزلی با ماده بایوجمی که فاز نخست اجرای آزمایشی آن در تالاب انزلی با اعتراض امام جمعه انزلی، فعالان محیط زیست و دوستداران طبیعت همراه شد و سپس به دستور دادستان عمومی و انقلاب انزلی متوقف شد همچنان ادامه دارد و فعالان محیط زیست خواهان توقف دائمی اجرای این طرح هستند.
طرحی که توضیحات غیرشفاف دست‌اندرکاران و ارزیابانش از یک سو و ارتباط تنگاتنگ مجریان آن با عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست مهم‌ترین حاشیه‌های آن به حساب می‌آیند.
در حالی که بسیاری از کارشناسان محیط زیست و استادان دانشگاه، نسبت به مخاطرات جبران‌ناپذیر اجرای این طرح در تالاب انزلی هشدار داده‌اند، سازمان حفاظت محیط زیست که تنها متولی حفاظت از محیط زیست کشور به شمار می‌رود با استناد به اینکه طرح مذکور مدت کوتاهی به صورت آزمایشی در استخرهای پرورش ماهی شیلات مورد استفاده قرار گرفته و پیامد سوئی به جا نگذاشته، دفاعی تمام‌عیار از این طرح به نمایش گذاشته است.
خبرگزاری تسنیم که پیشتر طی توضحیات عبدالرضا کرباسی، عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران و ارزیاب اجرای آزمایشی این طرح در استخرهای شیلات در دفاع از اجرای این طرح را منتشر کرده حالا طی گفت‌وگویی با رضا علیزاده؛ دکترای مهندسی عمران محیط زیست، رضا علیزاده؛ دکترای مهندسی عمران محیط زیست، عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه قم، عضو علمی سابق گروه بیوتکنولوژی محیط زیست دانشگاه صنعتی مالک اشتر و کارشناس رسمی دادگستری در حوزه محیط زیست پرسش‌هایی را در میان گذاشت که به همراه پاسخ این کارشناس در ادامه می‌خوانید:
وقتی ماده سمی به جای ماده زیستی (بایو) و مسموم کردن به جای «زیست‌پالایی» به تالاب قالب می‌شود
تسنیم: طرح احیا یا زیست‌پالایی تالاب انزلی با استفاده از ماده بایوجمی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علیزاده: پیش از آنکه به پیامدهای اجرای این طرح بپردازم، لازم است نکاتی را درباره نحوه معرفی ناصحیح آن مطرح کنم؛ نکته اول اینکه این طرح به عنوان یک طرح محیط زیستی با رویکرد زیست‌پالایی معرفی شده و ماده مورد استفاده در آن، بایوجمی معرفی شده است، در حالیکه این فرایند به هیچ وجه زیستی نیست و همچنین پیشوند بایو (به معنای زیستی) در نامگذاری آن نیز به هیچ وجه سنخیتی با ماده شیمیایی دیاکسید تیتانیوم که در این طرح مورد استفاده قرار گرفته ندارد.
دیاکسید تیتانیوم چه در ساختار نانویی و چه در ساختار غیرنانویی، یک ماده شیمیایی است و ماهیت زیستی «بایو» ندارد؛ استفاده از واژه «بایو» برای عرضه این ماده و استفاده از واژه زیست‌پالایی برای تعریف هدف این طرح، افکار عمومی را در مسیر ناصحیح هدایت می‌کند.
قرارداد 900 میلیارد تومانی برای مسموم کردن تالاب انزلی طی یک سال!
نکته دوم قابل ذکر درباره نحوه نادرست معرفی این طرح آن است که محصول شرکت مربوطه مستقر در شهرک علمی ـ تحقیقاتی اصفهان که در این طرح به کار رفته به عنوان یک دست‌آورد دانشی نو معرفی شده و برای اجرای یکساله طرح، 900 میلیارد تومان قرارداد بسته شده است!
در حالیکه اصلا نوآوری و اتفاق نویی در این طرح دیده نمی‌‌شود؛ ماده شیمیایی دیاکسید تیتانیوم یک ماده ارزان‌قیمت معدنی است که به عنوان یک نیمه هادی دارای خواص نورکافتی بوده که از اوایل قرق بیستم شناسایی شده و در موارد لازم مورد استفاده قرار گرفته است.
نکته سوم، تناقض‌گویی‌های آشکار درباره ساختار ابعادی دیاکسید تیتانیوم به کار رفته در این طرح است؛ در آغاز اجرای طرح گفته شد که ساختار دیاکسید تیتانیوم مورد استفاده در این طرح «نانویی» است که نگرانی‌های بسیاری ایجاد شد چرا که نانوساختار این ماده براساس تحقیقات علمی، صد‌درصد سرطانزاست.
سپس اینگونه عنوان شد که دیاکسید تیتانیوم مورد استفاده در طرح، ماهیت نانویی ندارد! این تناقضات تنها مصداق عدم شفافیت است اما در اصل موضوع یعنی مخاطره‌آمیز بودن دی‌کسید تیتانیوم (ولو با ساختار غیرنانویی) تغییری ایجاد نمی‌کند؛ دیاکسید تیتانیوم یک ماده شیمیایی است و نانویی بودن آن، تنها تاثیرگذاری آن را بیشتر می‌کند؛ همانطور که می‌دانید در نانو ساختارها نسبت سطح به حجم بالا رفته و فعالیت ماده بیشتر می‌شود؛ به همین دلیل نانو دیاکسید تیتانیوم به نسبت دیاکسید تیتانیوم، نانو فتوکاتالیزور فعال‌تری است؛ تفاوت ساختار نانویی و غیرنانویی تنها در میزان اثرگذاری آن است.
استناد به تخلفات و اقدامات غیرمجاز
تسنیم: اما ارزیابان طرح در پاسخ به منتقدانی که دیاکسید تیتانیوم را سمی و برای طبیعت مخاطره‌آمیز دانسته‌اند، می‌گویند که این ماده تا جایی بی‌ضرر است که در خمیردندان و حتی به عنوان سفیدکننده خوراکی در تن ماهی استفاده می‌شود؛ اگر این ماده تا این حد خطرناک است چرا در خوراکی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
علیزاده: قطعا استفاده از دیاکسید تیتانیوم به عنوان سفیدکننده در تن ماهی یا هر ماده خوراکی دیگری از سوی مبادی نظارتی بهداشتی نمی‌تواند مجاز اعلام شده باشد؛ در کدام بخش آیین‌نامه‌های بهداشتی در صنعت غذایی اجازه داده شده که تن ماهی را با چنین ماده‌ای سفید و مشتری‌پسند کنند؟! آیا سازمان‌های غذا و دارو، تولیدکنندگان را مجاز به چنین اقدامی کرده است؟! در حالیکه افزودن هرگونه نگهدارنده به مواد غذایی بدون تایید سازمان غذا و دارو ممنوع است چطور ممکن است استفاده از این ماده اکسیدکننده شیمیایی در صنایع غذایی مجاز باشد؟
این ادعا کاملا مردود است مگر اینکه استناد ما به تولیدات غیرمجاز خوراکی باشد! درباره خمیردندان هم که استفاده از دیاکسید تیتانیوم در خمیردندان‌ها ممنوع شده و برندهای مشهور جهانی که از این ماده به عنوان سفیدکننده استفاده کرده‌اند هم در حال حاضر از سوی مصرف‌کنندگان تحریم شده‌اند.
طرحی که هم رسوبات را از بین می‌برد هم خود تالاب را
تسنیم: تاثیر اجرای این طرح بر افزایش عمق و در نتیجه احیای تالاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علیزاده: متاسفانه نادیده گرفتن اهمیت آبخیزداری از یک سو و وارد کردن فاضلاب‌های انسانی تصفیه نشده از شهرهایی چون رشت و صومعه‌سرا و….به تالاب انزلی از سوی دیگر سبب تجمع رسوبات آلی در عمق بستر این تالاب شده و افزایش این رسوبات، عمق تالاب را به شدت کاهش داده و کار را به جایی رسانده که تالاب، کارکرد اکولوژیکی خود را از دست بدهد، دیگر قابلیت زیست‌پالایی نداشته باشد و بر خلاف سایر عرصه‌های سالم آبی نتواند خود را از آلودگی‌ها پاکسازی کند.
در واقع تالاب انزلی که نمادی از طبیعت کشورمان است به واسطه جمع شدن رسوبات آلی در شرف مرگ قرار دارد؛ حالا ما متخصصان و متولیان محیط زیست به جای اینکه ابتدا عوامل مرگ تالاب را از میان برداریم به اجرای طرحی روی آورده‌ایم که تالاب را هم به همراه رسوبات آلی در معرض خطر نابودی قرار می‌‌دهد.
درباره اینکه طرح مذکور چه تغییری در کاهش حجم رسوبات آلی ایجاد می‌کند باید بگویم به زبانی خیلی آسان، دیاکسید تیتانیوم در مجاورت پرتوهای نور خورشید، طی یک فرایند فتوکاتالیستی یا نورکافتی، رسوبات آلی بستر تالاب را به مواد آلی محلول به همراه گاز دی اکسید کربن تبدیل می‌کند در نتیجه عمق آب افزایش پیدا می‌کند اما به چه قیمتی؟ آیا به لحاظ دانش و فن‌آوری مستاصل شده‌ایم که برای از بین بردن رسوبات تالاب انزلی، خود تالاب و حیات جانوران و زیست بوم آن را نابود کرده و مصرف‌کنندگان ماهیان تالاب را در معرض ابتلا به سرطان قرار دهیم؟
آزمایش طرح در استخرهای شیلات بی‌معنا است
تسنیم: این طرح چند ماهی در استخرهای پرورش ماهی شیلات اجرا شده و ارزیابی اثرات آن را یکی از اعضای هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران بر عهده گرفته است؛ وی هرگونه پیامد منفی ناشی از اجرای این طرح در استخرهای شیلات را انکار می‌کند؛ نظر جنابعالی در این باره چیست؟
علیزاده: اینکه به حوضچه‌های پرورش ماهی، دیاکسید تیتانیوم وارد کنیم و پس از فرایند فتوکاتالیستی، با استفاده از مواد جاذب، دیاکسید تیتانیوم وارد شده و گاز سمی دی اکسید کربن تولید شده که محیط آبی را نیز در شرایط اسیدی قرار می دهد را از آب حذف کنیم با افزودن دیاکسید تیتانیوم به زیست بومی با نام تالاب انزلی هیچ سنخیتی ندارد.
بنابراین چنین آزمایشی اصولا بی‌معناست و نتیجه آن هرچه که باشد کمکی به ارزیابی مخاطرات اجرای این طرح در تالاب انزلی نمی‌کند؛ اینکه بگوییم وزن ماهیان در این استخرها پس از اضافه کردن دیاکسید تیتانیوم نیز افزایش یافته و در نتیجه درآمد حاصل از پرورش ماهی نیز افزایش پیدا کرده توجیهی غیرقابل قبول در به‌کارگیری این فرایند در تالاب است؛ با دستکاری ژنتیکی هم می‌توان وزن آبزیان و دام‌ها را بالا برده و سود بیشتری کسب کرد اما آیا فرایند تراریختگی سالم و بدون عوارض است؟!
سمی بودن ماده بایوجمی محرز است
تسنیم: بنا بود پس از این مرحله، طرح به صورت پایلوت در شش بخش از تالاب انزلی هم اجرا شده و توسط دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران مورد ارزیابی قرار بگیرد؛ در فاز اول بنا بود 60 هزار لیتر دیاکسید تیتانیوم در پناهگاه حیات وحش سرخانکل به تالاب ریخته شود که پس از ریخته شدن 12 هزار لیتر، ادامه این طرح با دستور مراجع قضایی متوقف شد؛ آیا برای اینکه درباره مخاطرات طرح اطمینان حاصل شود، ادامه این آزمایش را لازم می‌دانید یا طرح آنقدر مخاطره‌آمیز است که اصولا نیازی به آزمایش وجود ندارد؟
علیزاده: قطعا مورد دوم! اگر بنا بود تخصصی اقدام کنیم باید از ابتدا از مشاوره صاحبنظران حوزه مواد نانو و مهندسی محیط زیست بهره گرفته و زمانی را به تحقیق هدفمند و اصولی اختصاص می‌دادیم؛ هر چند تا به حال مقادیری از این مواد به درون تالاب ریخته شده اما جای خرسندی است که مراجع قضایی دستور توقف آن را داده‌اند.
در همین اواخر تحقیقاتی در دانشگاه محقق اردبیلی بر روی سمیت این ماده انجام گرفته که نتیجه آن در نشریه دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان نیز منتشر شده و بر اساس این تحقیقات سرطانزایی دیاکسید تیتانیوم روی موش‌ها به اثبات رسیده است؛ این تنها یک نمونه از تحقیقاتی است که در داخل کشور انجام شده است.
توجیهی وجود ندارد که ماده شناخته شده دیاکسید تیتانیوم که تولید گاز سمی دیاکسید کربن در نتیجه واکنش آن با مواد آلی، در ایران و سراسر جهان مشخص است را بخواهیم در یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های طبیعی کشور آزمایش کنیم؛ خوب است که نظریه شورای عالی حفاظت محیط زیست را نیز در این باره بدانیم که آیا با اجرای چنین طرحی ولو به صورت پایلوت در تالاب انزلی موافقت کرده است.
یک مرکز تحت عنوان مرکز تحقیقات محیط زیست هم وجود دارد که در آن حتی یک متخصص حوزه مهندسی محیط زیست حضور ندارد و تنها از کسانی تشکیل شده که به برنامه‌ریزی در حوزه محیط زیست اشراف دارند؛ دانشکده محیط زیست هم که به مرکز محیط‌بانی تبدیل شده است! نتیجه این می‌شود که با بی‌اطلاعی از مخاطرات یک ماده که بارها به اثبات رسیده، تالاب انزلی را مسموم می‌کنیم به علاوه دیاکسید تیتانیوم، پیامدهای بلندمدتی در محیط زیست بر جا خواهد گذاشت که با آزمایش‌های کوتاه‌مدت قابل تشخیص نیست؛ این میزان سطحی‌نگری در حوزه تخصصی محیط زیست واقعا دردناک است.
تسنیم: آیا در سایر کشورها تا به حال چنین ماده‌ای برای موردی مشابه در طبیعت مورد استفاده قرار گرفته است؟
علیزاده: به هیچ‌وجه؛ چنین دستکاری جبران‌ناپذیری در محیط زیست و طبیعت در هیچ کجا از دنیا انجام نشده است.
آخرین دیدگاهها