سیل و تالاب‌های ایران؛ ‹آب رفته بازگشت›

بنابر آمارهای رسمی سال آبی ۹۷-۱۳۹۶خشک‌ترین سال آبی ایران در ۵۰ سال گذشته بود. حالا اما میزان بارش‌ها در سال آبی جاری ۱۸۱ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است. این تغییر بیش از هر جای دیگر در تالاب‌ها بازتاب داشته است.

عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست ۱۰ فروردین ابراز امیداوری کرد که با بارش‌های اخیر، ایران از خطر کم‌آبی نجات یابد؛ بارش‌هایی که همچنان ادامه دارد.

او تأیید کرده که به طور متوسط ۹۰ درصد تالاب‌های کشور پر شده‌اند.

منابع رسمی تأیید کرده بودند که دستکم دو سوم مساحت تالاب‌های ایران خشک شده‌اند.

تا ۲۰ فروردین، میزان بارش‌ها در سال آبی جاری ۱۸۱ درصد به نسبت سال قبل افزایش یافته است.

رضا اردکانیان، وزیر نیرو ۱۳ فروردین ماه اعلام کرد ۷۵ درصد ظرفیت سدهای کشور پر شده است.

تا همین یک‌ماه پیش اغلب مقام‌های ارشد ایران یکصدا هشدار می‌دادند که بحران آبی در ایران به یک مسئله «امنیتی» بدل شده است.

به ویژه آنکه در جریان اعتراضات ۱۰ روزه دیماه ۱۳۹۶، در نزدیک به ۱۰۰ شهر ایران، بحران‌های محیط زیستی به ویژه کمبود آب، یکی از دلایل نارضایتی‌ها عنوان شد.

در چند سال گذشته، کمبود آب در هر چهار حوزه آشامیدنی، کشاورزی، صنعتی و حقآبه‌های محیط زیستی مسئله‌ای ملموس بود.

دریاچه ارومیه

دریاچه‌ای که در دهه ۸۰ شمسی پیش‌بینی می‌شد به طور کامل خشک شود، اکنون پس از بارش‌های فروردین ماه امسال، مساحتش در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افزایش یافته است: ۴۶۴ کیلومتر.

تحلیل تازه‌ترین تصاویر ماهوارهای نشان می‌دهد مساحت دریاچه ارومیه در مقایسه با سال گذشته ۴۰ درصد افزایش یافته است.

وسعت دریاچه ارومیه اکنون به ۲۷۴۱ کیلومتر مربع رسیده است.

سطح آب این بزرگترین دریاچه آبشور خاورمیانه نیز نزدیک به نیم متر مربع بالا رفت، ۴۲ سانتیمتر.

حجم آب این دریاچه هم از یک میلیارد و ۹۹۰ میلیون متر مکعب به ۳ میلیارد و ۱۳۰ میلیون متر مکعب رسیده است.

اما تحلیلگران همچنان درباره تثبیت این روند احیای دریاچه مردد هستند و منتظرند ببینند با آغاز فصل گرما و روند تبخیر آیا این وضعیت تداوم مییابد یا نه.

دریاچه ارومیه فروردین ۱۳۹۸

بهبود شرایط دریاچه ارومیه در حالی رخ می‌دهد که با وجود تمام برنامه‌ریزی و صرف هزینه‌های سنگین، روند خشکی این دریاچه در دو سال گذشته «نگران‌کننده» و تلاش‌ها برای احیا «شکست‌خورده» عنوان شده بود.

بنابر برآورد ستاد احیای دریاچه، «تمام مشکلات از سال آبی ۷۷-۱۳۷۶ آغاز شد و خشکسالی از مصرف بی‌رویه منابع آب حوضه پرده‌برداری کرد.»

در سال ۱۳۹۲، احیای این دریاچه یکی از شعارهای اصلی حسن روحانی، نامزد وقت ریاست جمهوری بود. پس از پیروزی در انتخابات، تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه با هدف نجات این دریاچه اولین مصوبه دولت آقای روحانی بود.

به این شکل، روند احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۳ آغاز شد.

تا سال ۱۳۹۵، برنامه احیای دریاچه به خوبی پیش رفته بود. در آن زمان، دولت مدعی شد دریاچه ارومیه احیا و تراز آن تثبیت شده است.

اما با وجود انتقال آب رودخانه‌های اطراف دریاچه و فاضلاب‌های تصفیه شده، روند نزولی و کاهش تراز دریاچه بار دیگر از سال ۱۳۹۶ شدت گرفت.

در فروردین سال ۱۳۹۷، کاهش تراز به اوج خود رسید. در آن زمان، با وجود افزایش چشمگیر بارش‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تراز آب این دریاچه در مقایسه با زمان مشابه سال قبل کاهش قابل ملاحظه‌ای یافت.

علاوه بر کاهش نزولات جوی، عدم تأمین اعتبارات و بودجه لازم و همچنین شکست برنامه‌های دولت در تغییر نوع کشت زمین‌های کشاورزی اطراف از جمله دلایل روند خشکی این دریاچه عنوان شده بود.

هورالعظیم

در چند سال گذشته، بحران آب در خوزستان و انتقال آب این استان به دیگر استان‌ها، زمینه‌ساز انتقادات گسترده‌ای بوده است؛ خشکی بخش اعظم تالاب هورالعظیم یکی نشانه‌های این وضعیت شناخته می‌شود.

این تالاب تا چند ماه پیش چنان خشک بود که دود آتش‌سوزی در بخش‌های خشک آن به چشم خوزستانی‌ها رفته بود.

حالا با طغیان رودخانه کرخه اما شدت آب ورودی به این تالاب آنقدر بالاست که تعدادی از دریچه‌های ارتباطی بین ایران و عراق یا همان دایک‌های مرزی بازگشایی شده است.

احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان، از آبگیری هورالعظیم ایران و عراق تا دو میلیارد متر مکعب خبر داده است.

عمق آب در این تالاب از ۵۰ سانتیمتر تا پنج متر گزارش شده است.

با این حال، فعالان محیط زیست می‌گویند در سیلاب اخیر رودخانه کرخه شرکت‌های نفتی مانع آبگیری بخش‌های وسیعی از هورالعظیم شده‌اند.

تا کنون گزارش‌هایی از زیر آب رفتن تاسیسات نفتی در هورالعظیم منتشر شده است.

این در حالی است که ۱۰ شاخه فرعی رودخانه کرخه به هورالعظیم میریزد.

البته هنوز، به سبب وجود موانعی از جمله تأسیسات نفتی و همچنین ساخت و سازهای دوران جنگ، بخش ایرانی هورالعظیم ۱۰۰ درصد آبگیری نشده و از پنج حوضچه آن، پنجمین حوضچه تالاب هنوز به طور کامل آبگیری نشده است.

هورالعظیم بزرگترین تالاب خوزستان به شمار می‌آید؛ تالابی که بین ایران و عراق تقسیم شده و تنها یک سوم آن در ایران است.

در سال‌های گذشته گاومیش داری، صید ماهی و پرندگان، حصیر بافی، نی بری و کشاورزی در اطراف هورالعظیم معیشت ساکنان آن را تأمین می‌کرد.

استفاده از تالاب برای استخراج نفت و همچنین کشاورزی از دلایل عمده نابودی هورالعظیم خوانده می‌شود.

هورالعظیم ۴۵۰ هزار هکتار مساحت دارد.

مقامات می‌گوند حقآبه تالاب هورالعظیم حداقل تا دو سال آینده تضمین شده است.

گاوخونی

تالاب گاوخونی پس از ۱۰ سال آب گیری شد.

هرچند، ایمنا، خبرگزاری شهری ایران، می‌گوید تنها ۱۰ درصد این تالاب آب گرفته است.

خشک شدن کامل این تالاب می‌توانست بستر آن را تبدیل به کانون ریزگردهای سمی و نمکی کند.

تالاب گاوخونی در استان اصفهان است و زاینده رود به آن می‌ریزد.

شرکت آب منطقه ای استان اصفهان اعلام کرده که در پی بارندگی‌های سال زراعی جاری تنها ۲۵ درصد ظرفیت سد زاینده رود پرشده است.

تعداد زیاد چاه‌ها و آبخوان‌ها در بالادست رودخانه را یکی از علت‌های کم شدن آورد زاینده رود می‌دانند.

حسین محمدرضایی، عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزان می‌گوید که تحت عنوان بندهای آبخیزداری، بیش از ۶۰۰ سد کوچک در بالادست زاینده رود وجود دارد.

این تالاب یکی از ۱۹ تالاب بین‌المللی ایران است که در سال ۱۳۴۹ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید.

زاینده رود

این تالاب حدود ۵۰ کیلومتر عرض و ۲۵ کیلومتر طول دارد.

گاوخونی محل زندگی حیوانات مختلف بود و پوشش گیاهی متنوعی داشت. اما با روند خشک شدن این تالاب در حال حاضر تنها درختان گز در اطراف آن دیده می شوند.

این تالاب از سال ۱۳۷۸ کم آب و در بسیاری از مواقع سال خشک شده است. به همین منظور طرح احیا این تالاب در دستور کار قرار گرفت.

تالاب گاوخونی دهمین تالاب ایران است که طرح احیا برای آن در نظر گرفته شده است.

بختگان

محمد جانی، رئیس اداره حفاظت محیط زیست و مسئول پارک ملی بختگان ۱۹ فروردین تأیید کرد که طشک و بختگان دو تالاب خشک شده شرق استان فارس، بار دیگر ۶۰ و ۳۰ درصد آبگیری شده‌اند.

او گفته است که روند ورود رودخانه‌های فصلی به این دو دریاچه ادامه دارد و هر ساعت صدها متر مکعب آب وارد این دو دریاچه می‌شود.

دریاچه بختگان در دوران پر آبی ۱۵۰ هزار هکتار وسعت داشت.

خبر خشکی کامل دریاچه بختگان نخستین بار در سال ۱۳۹۴ اعلام شد.

خشکسالی این دریاچه موجب مهاجرت ۶۰ درصد از روستاییان منطقه شد.

این دریاچه زیستگاه پرندگانی است که از روسیه و دشت‌های سیبری به ایران مهاجرت می‌کنند.

احداث سد سیوند از دلایل خشکی کامل دریاچه بختگان عنوان شده بود. هر چند کاهش باران، کشاورزی غیراصولی، ساخت چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه نیز در خشکی این تالاب نقشی عمده بازی کرده بود.