دریاچه ارومیه و بادهای دیوانه

دریاچه ارومیه که زمانی منبع سرزندگی و نشاط بود، اکنون به کانونی برای تولید گرد و خاک تبدیل شده و ‘بادهای دیوانه’ در این منطقه که انبوه خاک را به نقاط مختلف پراکنده می کند، زندگی را به ویژه برای روستاییان سخت و گاه ناممکن کرده است.

شهر ارومیه زمانی به برکت وجود دریاچه ارومیه و ظرفیت پرورش گل های لاله به هلند ایران معروف بود، اما اکنون به جایی رسیده که باید به فکر تثبیت گرد و خاک نمکی ناشی از مرگ نگین فیروزه ای آن باشد، بسیار دردناک است که دیگر صدای نرم و ملایم آب در بستر دریاچه شنیده نمی شود.
به طور خاص در این فصل از سال که میزان تبخیر بر شدت کاهش آب دریاچه ارومیه اضافه می کند، وقتی از روی پل شهید کلانتری روی دریاچه عبور می کنی سنگ های بزرگی را به عنوان موج شکن در دو طرف آن می بینی که نشان از گذشته پرشور و سرشار از حیات آن دارد، شاید هیچگاه کسی گمان نمی کرد که زمانی این سنگ ها غریب وار نظاره گر آغوش خشک مادر باشند چون اکنون به جای آن آبی فیروزه ای، دشتی سفید و پوشیده از نمک به چشم می خورد که دل هر بیننده ای را به درد می آورد.
زمانی تردد کشتی های بزرگ و کوچک حیاتی مملو از شوق و نشاط به منطقه بخشیده بود اما اکنون به جای عرشه کشتی ها، صندلی های چوبی در بستر دریاچه جای گرفته اند تا شاید تنی خسته دمی بر آن بیاساید.
در گذشته اگر در این منطقه صحبتی از گرد و خاک می شد به گوش اهالی آشنا نبود و به عنوان یک واژه غریب از کنار آن عبور می کردند اما امروز کار به جایی رسیده که باید برای تثبیت همین گرد و خاک آن هم گرد و خاک نمکی در منطقه خودشان پروژه تعریف و برنامه ریزی کنند، قطعا این تحول نامیمون ناشی از زیاده خواهی انسان است که بدون توجه به توان اکولوژیکی سرزمین نسبت به برداشت و استفاده منابع اقدام می کند.
زمانی که ستاد احیای دریاچه ارومیه پیشنهاد بازدید از دریاچه را مطرح کرد، مورد استقبال خبرنگاران قرار گرفت و جمعی از خبرنگاران و عکاسان در قالب یک تیم 25 نفره به علاوه مسوولان ستاد عازم استان آذربایجان غربی و شهر ارومیه و سپس از فرودگاه این شهر، سوار بر مینی بوس روانه منطقه ای به نام جبل کندی شدیم که سایت تثبیت خاک و یکی از پروژه های ستاد احیای دریاچه ارومیه است.
جبل کندی در آذربایجان غربی در 40 کیلومتری شهر ارومیه و در شمال دریاچه قرار دارد، اینجا یکی از کانون های مهم گرد و خاک و بحرانی ترین منطقه در استان بود که سال 93 – 94 با کوچکترین وزش باد، توفان شن نمکی به راه می افتاد و در نهایت موجب شد چند روستای اطراف آن تخلیه و خالی از سکنه و کشاورزی تعطیل شود.
وقتی به جبل کندی رسیدیم باور کردنی نبود که این منطقه زمانی به عنوان بستر دریاچه ارومیه زیر آب بود؛ اکنون تا چشم کار می کرد نمک و شن و بوته زار، گویی در کویر قدم می زنی نه بستر دریاچه ارومیه، این منطقه تا 20 سال پیش کاملا زیر آب بود اما اکنون هیچ آثاری از آن دیده نمی شود.
وقتی قدم بر صحرای جبل کندی که اکنون حدود 13 کیلومتر از دریاچه ارومیه دور افتاده است، می گذاری تا مچ پا در شن و نمک فرو می روی؛ البته فقط در استان آذربایجان غربی حدود 47 هزار هکتار کانون گرد و خاک وجود دارد و باید در نظر داشته باشیم هر قدر دریاچه خشک تر شود سطح کانون نیز افزایش می یابد.
به اعتقاد کارشناسان، جهت بادهای منطقه ارومیه قابل پیش بینی نیست؛ وقتی توفان شروع می شود از هر سو حمله می کند از این رو گرد و خاک را همه طرف می پراکند؛ گویی دیوانه ای افسار گسیخته است، از این رو به آن بادهای دیوانه گفته می شود و این مساله کار را برای دست اندرکاران ستاد احیای دریاچه ارومیه به ویژه فعالان بخش تثبیت گرد و خاک دشوار می کند، هر چند آنان موفق به رام کردن این بادها و مهار و تثبیت گرد و خاک در بخشی از کانون های گرد و خاکی شده اند.

*** مهار کانون اصلی گرد و خاک در ارومیه
توفان های گرد و خاک به ویژه از نوع نمکی آن، تاثیر سوء بر زندگی مردم بومی دارد و اجرای برنامه هایی برای مهار آن بسیار مهم است.
موضوعی که فرهاد سرخوش مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی ضمن همراهی خبرنگاران در این سفر، آن را تایید کرد و گفت: هدف از احیای دریاچه ارومیه احیای زندگی و معیشت مردم منطقه است به همین دلیل اولویت دارترین پروژه ها در بحث احیا را داشتیم که تثبیت گرد و خاک بود چون هر چقدر آب دریاچه ارومیه کم و وسعت آن کوچکتر می شود وسعت گرد و خاک بیشتر می شود.
وی افزود: توفان های گرد و خاک که روانه استان های آذربایجان غربی و شرقی و روستاهای اطراف دریاچه ارومیه می شد، مشکلات زیادی را برای اهالی ایجاد می کرد زیرا گرد و خاک دریاچه ارومیه نمکی است و با نشستن بر روی درختان، محصولات و بوته ها موجب خشک شدن و از بین رفتن آنها می شد از این رو از سال 93 و 94 مردم آرام آرام مهاجرت کردند بنابراین تثبیت این گرد و خاک در اولویت برنامه های ستاد احیا قرار گرفت.
سرخوش ادامه داد: بر این اساس، منطقه جبل کندی که یکی از کانون های مهم گرد و خاک و بحرانی ترین منطقه از این نظر بود در اولویت برای تثبیت قرار گرفت بنابراین بخشی که جزو مناطق حفاظت شده بود، توسط سازمان حفاظت محیط زیست تثبیت شد و اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی متولی تثبیت گرد و خاک در بخش های خارج از منطقه حفاظت شده بود.
وی گفت: منطقه جبل کندی تا 20 سال پیش کاملا زیر آب بود و با عقب نشینی سالانه 40 سانتیمتر از آب دریاچه ارومیه از سال 1374 اکنون به کانون بحران گرد و خاک تبدیل شده است.
مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی افزود: کل وسعت منطقه جبل کندی که خشک شده هفت هزار و 400 هکتار است که از این میزان 830 هکتار قرق و 480 هکتار درختکاری و بوته کاری شده است.
وی گفت: ابتدا سازمان محیط زیست کار تثبیت را انجام داد که در این راستا 45 هکتار را مالچ پاشی و 480 هکتار را درختان شورپسند مانند بوته قره داغ کاشت و بعد از آن نگهداری و بقیه کارها را به اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی واگذار کرد چون تخصص آنها در این زمینه بهتر از سازمان محیط زیست است.

*** تثبیت گرد و خاک در سه سایت
همچنین میرصمد سید موسوی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی در این بازدید با اشاره به اینکه منطقه جبل کندی یکی از سایت های ما در بحث احیای دریاچه ارومیه است گفت: در بحث احیای دریاچه ارومیه پروژه هایی بر اساس ارزیابی های سال های گذشته برای ما تعریف شده است .
وی افزود: وظیفه ما به عنوان منابع طبیعی و آبخیزداری استان تثبیت گرد و خاک در منطقه بود که بر این اساس در سایت هایی واقع در شهرستان های میاندوآب، سلماس و ارومیه روی پروژه های بیولوژیکی و بیومکانیکی کار کردیم و گرد و غبار در این سایت ها تقریبا تثبیت شد.
موسوی ادامه داد: کاشت بوته های شور پسند، درختان گز و ایجاد بادشکن غیر زنده برخی از اقدامات صورت گرفته در منطقه جبل کندی است که موجب تثبیت خاک شده است.

*** ایجاد بادشکن
وی گفت: در این منطقه یک سری درختان به نام درختان گز وجود دارد که از چوب های خشک شده آنها به عنوان بادشکن استفاده کرده ایم که بسیار هم خوب جواب داده است، در واقع جاهایی را که گز زار بود و درختان تنک بودند، هرس کردیم و از چوب آنها در بادشکن استفاده کردیم.
وی گفت: از این چوب ها به عنوان حصار و دیوار استفاده کردیم تا مانع نفوذ باد و به هوا بلند شدن گرد و خاک شوند.
بادشکن غیرزنده در واقع حصاری از چوب های درخت گز است که به صورت مورب و ضربدردی در منطقه احداث می شود تا مانع حرکت شن و گرد و خاک شود.

*** عدم تخصیص کافی اعتبارات
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی درباره اعتبارات این پروژه گفت: از سال 93 تا آخر 96 اعتبارات 97 پرداخت نشده است، در سه سایت شهرستان های میاندوآب، ارومیه و سلماس حدود 25 میلیارد تومان هزینه کردیم حدود دو هزار و 300 هکتار نهال کاری و بوته کاری کردیم و هشت هزار و 300 هکتار را که کانون های بحرانی این شهرستان ها بود، تثبیت کردیم.
وی گفت: بر اساس اطلاعات ایستگاه پایش سنجش فرسایش رسوب در این مناطق تقریبا فرسایش بادی ما تثبیت شده است همچنین در اجرای این پروژه حدود 200 هزار هکتار ساماندهی چرای دام داشتیم و احداث ایستگاه های سنجش از دیگر اقدامات ما بوده است.

*** بیابانی شدن دومین استان آبی کشور
مجید موسی زاده مدیر پروژه و مجری طرح تثبیت خاک گفت: تا قبل از انجام عملیات تثبیت خاک امکان ایستادن در این مکان وجود نداشت.
وی افزود: آذربایجان غربی دومین استان آبی کشور شناخته می شود بنابراین دیدن چنین بیابانی در آن جای تعجب داشت، در واقع در جایی که به عنوان هلند ایران معروف بود چنین بیابانی ناشی از خشکی دریاچه ارومیه تشکیل شد که جای تاسف دارد.
موسی زاده ادامه داد: ستاد احیای دریاچه ارومیه گزارش هایی مبنی بر یک سری مشکلات زیستی در اطراف دریاچه دریافت کرد و با بررسی هایی که دانشگاه صنعتی شریف انجام داد مشخص شد علاوه بر خشک شدن دریاچه ارومیه یک خطر جدی در منطقه وجود دارد و آنهم بحث گرد و غبار ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه است.
وی افزود: آنجا بود که این وظیفه به سازمان جنگل ها واگذار شد و از بهمن ماه سال 93 کار تثبیت آغاز شد کار را در چهار کانون بحرانی در استان آذربایجان غربی که شناسایی شده بود آغاز کردیم و الان به جرات می گویم در کانون های تحت پوشش اداره کل منابع طبیعی دیگر کانون بحرانی نداریم و همه مهار شده است.

*** جبل یکی از بحرانی ترین کانون ها و مرگ سرزمین
به گفته مدیر پروژه و مجری طرح تثبیت خاک، جبل کندی یکی از بحرانی ترین کانون ها بود، حرکت ماسه های روان به سمت روستاها موجب از بین رفتن آنها می شد، گرد و غبار تا شعاع 30 کیلومتری به هوا بلند می شد و آن طور که مطالعات نشان می دهد این گرد و غبار تا 500 کیلومتر هم می توانست منتقل شود.
وی با اشاره به گرد و خاک در خوزستان تاکید کرد: گرد و خاک ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه با گرد و خاک خوزستان متفاوت است، این گرد و خاک حاوی نمک و عناصر سنگین است یعنی به شدت بدتر از گرد و خاک خوزستان است وقتی روی اراضی می نشیند آنجا را شور می کند و مرگ سرزمین اتفاق می افتد.
موسی زاده گفت: از این رو از سال 93 کار را با اجرای چندین پروژه شامل مدیریت هرزآب، عملیات بیولوژیک، بیومکانیکی و عملیات مقابله با بیابان زایی آغاز کردیم، کار کاشت در منطقه جبل کندی از سوی اداره محیط زیست استان آذربایجان غربی استارت خورد اما چون تجربه کارهای اجرایی ندارند، ستاد احیا صلاح دید اداره کل منابع طبیعی وارد عمل شود از این رو عملیات را آغاز کردیم.
وی تاکید کرد: باید در نظر داشته باشید که ما کار عملیات درختکاری انجام نمی دهیم بلکه با ایجاد کمربند حفاظتی تلاش می کنیم کانون های گرد و غبار را کنترل کنیم بنابراین هر چقدر دریاچه خشک تر شود کار ما بیشتر می شود.
وی با اشاره به اینکه فاصله منطقه جبل تا دریاچه ارومیه اکنون 13 کیلومتر است، گفت: وسعت منطقه 7 هزار و 300 هکتار است که از این میزان 480 هکتار درختکاری و 830 هکتار هم قرق شده است و در حال اجرای این قبیل فعالیت ها در بقیه مناطق هستیم.

*** انتخاب دو گونه بومی برای کاشت
موسی زاده اظهار داشت: کار اجرایی در این منطقه بسیار دشوار است زیرا محدودیت گونه هم داریم که بعد از انجام مطالعات دو نوع گونه بومی منطقه را برای کاشت شناسایی کردیم که بعد از آن کشت بافت انجام و عملیات کاشت را اجرا کردیم و علت موفقیت این طرح هم بومی بودن گونه ها است.
وی گفت: زمانی که گیاهان را کاشتیم فصل کاشت نبود زیرا در مرداد ماه کار کاشت توصیه نمی شود اما مجبور به انجام آن بودیم و موفق نیز شدیم.
موسی زاده افزود: دو گونه ‘ قره داغ ‘ و ‘ شور گز ‘ برای کاشت انتخاب شدند که بسیار هم خوب جواب دادند. ارتفاع بوته قره داغ به سه تا چهار متر می رسد، با ماسه به شدت مبارزه می کند، هر چقدر ماسه بیشتر باشد رشد گیاه نیز بیشتر می شود، ماسه را در بغل می گیرد و اجازه نمی دهد حرکت کند.
وی تاکید کرد: اینها مالچ پاشی نیستند بلکه انرژی جنبشی باد را می گیرند و اجازه حرکت نمی دهد و آن را خنثی می کنند؛ ما بوته ها را به حالت شطرنجی کاشته ایم که به باد اجازه جولان نمی دهد، در واقع بادشکن غیر زنده هم همین کار را انجام می دهد و برای همین منظور به صورت شطرنجی کار گذاشته ایم که در ایران برای اولین بار به این روش انجام شده است.

*** بادهای دیوانه ارومیه
مدیر پروژه و مجری طرح تثبیت خاک گفت: در مناطق سیستان و بلوچستان و زاهدان مسیر باد مشخص است اما در ارومیه اینطور نیست که اصطلاحا می گویند اینجا باد دیوانه است زیرا هر لحظه از یک منطقه حرکت می کند؛ از این رو در پژوهشی با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری این مدل باد شکن استخراج شد و ما نیز آن را کار گذاشتیم.
به گفته موسی زاده، بخش عمده اعتبارات این پژوهش را معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تقبل و بخش کوچکی را ستاد تامین کرد.
وی اظهار داشت: اوایل امسال در منطقه توفانی ایجاد شد که سقف خانه ها را برد اما حتی یک بادشکن تخریب نشد که از طراحی درست آن نشان دارد. صفوف بادشکن ها در مجموع 130 کیلومتر طول دارند و در منطقه ای به وسعت چهار و نیم کیلومتر طول و حدود 290 متر عرض ایجاد شده اند.

*** گیاهان هوشمند
موسی زاده گفت: گیاهان بیابانی ما گیاهان هوشمندی هستند؛ برخی از آنها می توانند بذرهای خود را تا 50 سال داخل خاک زنده نگه دارند که به اصطلاح می گویند به خواب بیولوژیک می روند و وقتی شرایط فراهم می شود شروع به رشد می کنند، در مدت یک هفته جوانه می زنند، ساقه می دهند، به گل می نشینند، بذر می دهند و می میرند؛ اگر این رویه نباشد نمی توانند دوام بیاورند و دوباره باز همان چرخه تکرار می شود.

*** گیاهان خود را با محیط تطبیق می دهند
موسی زاده به احداث بادشکن ها اشاره کرد و افزود: بین بادشکن ها نهال و بوته کاشته می شود و بعد از بزرگ شدن گیاه، بادشکن ها به حال خود رها می شوند، عمر بادشکن ها بین 5 تا 6 سال است و زمانی که پوشش گیاهی شکل گرفت دیگر آنها را رها می کنیم زیرا سطح بسیار زیادی را باید پوشش دهیم و هزینه نگهداری آنها بسیار زیاد می شود، آبیاری و نگهداری هر هکتار از آن سالانه دو میلیون تومان هزینه دارد بنابراین گیاهان باید خود را با محیط هماهنگ و سازگار کنند.
وی گفت: اکنون در استان آذربایجان غربی حدود 47 هزار هکتار کانون گرد و خاک داریم و باید در نظر داشته باشیم هر قدر دریاچه خشک تر شود سطح کانون نیز افزایش می یابد.

*** تامین چوب بادشکن ها از گز زارها
موسی زاده درباره چوب های بادشکن ها توضیح داد: در منطقه حدود 800 تا 900 هکتار گززار طبیعی وجود دارد که به شدت در خطر خشکیدگی قرار داشتند چون در زمان پرآبی ایجاد شده بودند و آن زمان سطح ایستایی آب بالا بود، این گزها از منابع آبی زیر زمینی استفاده می کردند.
وی گفت: اکنون که آب در منطقه کم شده است،، گززارها در معرض خشکیدگی قرار گرفتند بنابراین ما به روش کف بری شاخه های خشک شده و انبوه این درختان را هرس کردیم که با این کار روند فتوسنتز در گیاه به شدت پایین آمد و مصرف آب نیز بسیار کاهش یافت و در این صورت با همان میزان آب می توانند زنده بماند.
موسی زاده افزود: اگر آب از دسترس این گیاهان خارج شود طبیعتا همه شروع به خشک شدن می کنند؛ اگر هم خشک شوند هزینه ورود دوباره آنها به عرصه طبیعی 600 تا 700 هزار تومان تمام می شود که با در نظر گرفتن هزینه نگهداری در عرصه تا پا گرفتن شاید دو تا سه میلیون تومان شود بنابراین تصمیم گرفتیم در مناطقی که پوشش انبوه بود شاخه های سبز و پرپشت را تنک کردیم تا مصرف آب را از لایه های زیر زمینی کاهش دهیم تا گیاه بتوانند زنده بماند، همچنین در مناطقی که آتش سوزی رخ داده بود از سرشاخه ها استفاده کردیم.
وی ادامه داد: احیای گززارها یکی از پروژه های شاخص ما بود تا آنها را حفظ کنیم چون بهترین کمربند حفاظتی هستند، البته حدود 10 تا 20 درصد این بادشکن ها هم به مرور جوانه می زنند که هدف ما این کار نیست.

*** ایستگاه سنجش فرسایش بادی
وی افزود: یک ایستگاه سنجش فرسایش بادی نیز داریم که با همکاری دانشگاه ارومیه و یزد راه اندازی شده است که نمونه آن در امریکا و چین نیز وجود دارد، این ایستگاه به ما می گوید کدام ماه و کدام روز، کدام کانون فعال می شود، همچنین از لحاظ کمی هم اطلاعاتی را شامل چه مقدار گرد و غبار آزاد می شود، تا چه ارتفاعی پیش می رود ، تا چه مناطقی را آلوده می کند و حاوی چه نوع موادی است، می دهد.
به گفته وی، این ایستگاه به روش مهندسی معکوس در دانشگاه یزد ساخته شده است.
مجال بازدید از منطقه جبل کندی پایان یافت و در حالی این منطقه را ترک می کنم که برایم باور کردنی نیست انسان می تواند تا این حد تاراج گر باشد و بستری به وسعت هفت هزار و 400 هکتار را به کویر تبدیل کند؛ جبل کندی تنها بخشی از مناطق خشک شده دریاچه ارومیه است.