منابع آب آشامیدنی سیستان در معرض خشکی

رها نشدن حق آبه 820 میلیون متر مکعبی آب هیرمند از سوی افغانستان، قهر طبیعت، پدیده خشکسالی و کاهش حجم آب آشامیدنی منابع شمال سیستان و بلوچستان به یک تهدید و چالش جدی تبدیل شده است.

منطقه سیستان واقع در شمالی ترین قسمت سیستان و بلوچستان یکی از مناطقی است که در 20 سال اخیر بدترین بحران ها را تجربه کرده و گرچه همواره نام تالاب بین المللی هامون یادآور روزهای خوش برای مردم آن است اما به دلیل جلوگیری از ورود آب توسط دولت افغانستان به رودخانه هیرمند، این منطقه دچار بحران شدید خشکسالی شده است.
اگر چه در گذشته دغدغه تامین آب کشاورزی وجود داشت اما اینک تامین آب آشامیدنی مردم شهرستانهای زابل، هیرمند، زهک، هامون، نیمروز و زاهدان معضل اصلی پیش رو شده است و با توجه به اینکه دولت افغانستان حق آبه مصوب را رهاسازی نکرده است در مرحله اول تمام محصولات کشاورزی سیستان از بین رفته و هم اینک ذخایر آبی این منطقه در شرایط بحرانی قرار گرفته است.

**حق آبه سیستان
تالاب بین المللی هامون یکی از تالاب های مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می شود که با مساحتی حدود 5700 کیلومتر مربع و دامنه عمقی 1 تا 5 متر در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور، در منطقه سیستان واقع شده است، این تالاب از سه بخش به نام های هامون پوزک در شمال شرقی، هامون صابُری در شمال و هامون هیرمند در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده است که بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و بقیه هامون ها در خاک ایران قرار دارد.
سطح هر یک از هامون ها بسته به میزان آب ورودی، فصول پر بارش، خشکسالی ها و ترسالی ها تفاوت داشته و تابعی از آب جریان یافته در رودخانه هیرمند، خروجی پشت سدها و رودخانه های فصلی دیگر است.
اغلب در سال های پر آبی و در فصل بهار بعد از بروز سیلاب رودخانه هیرمند و انشعابات آن، سه هامون به هم متصل می شد و به شکل یک نعل اسب تالاب بین المللی هامون را تشکیل می داد.
تالاب بین المللی هامون از طریق رودخانه مرزی هیرمند آبگیری می شود، رودخانه هیرمند نیز از کوههای بابایغما در مرکز افغانستان سرچشمه گرفته و پس از طی بیش از هزار کیلومتر و گذر از ولایت های مختلف افغانستان به سد کجکی در ولایت هلمند ریخته و پس از آن به ولایت نیمروز و سپس وارد خاک ایران در منطقه سیستان می شود.
این رودخانه از 18 سال پیش رو به خشکی نهاده و هر ازگاهی با ریزش باران در مناطق میانی و سرازیر شدن آبهای سطحی مقادیری آب وارد خاک ایران می شد.
بر اساس معاهده امضا شده میان دولت های وقت ایران و افغانستان در سال 1351 سهمیه ای معادل 820 میلیون مترمکعب آب از ذخیره گاه سد کجکی برای ایران در نظر گرفته شده که دولت افغانستان بایستی در طول سال این میزان آب را رها سازی کند.
با قطع جریان آب رودخانه هیرمند تالاب بین المللی هامون نیز از سال 78 دچار خشکسالی شد و اکنون به بستر حرکت گرد و غبار و شن های روان تبدیل شده است.
بر اساس نظر کارشناسان از این میزان آب ورودی حدود 350 میلیون متر مکعب آن هر سال به دلیل گرمای بسیار زیاد در سیستان تبخیر می شود.

**ورود تنها 32 میلیون متر مکعب آب به سیستان
آب ورودی به سیستان به بخش های مختلفی هدایت می شود که علاوه بر مصرف کشاورزی برای ذخیره به عنوان آب آشامیدنی مردم منطقه در چاه نیمه های یک، 2، سه و چهار ذخیره می شود.
چاه نیمه ها که یکی از منابع تامین آب دشت سیستان محسوب می شوند در واقع گودال هایی طبیعی به عمق متوسط 12 متر است که با عملیات ساختمانی مختصری به صورت مخازن آب های سیلابی عمل می کند، در حال حاضر سه چاه نیمه با مساحت 4700 هکتار و ظرفیت کلی تقریبی 660 میلیون متر مکعب در منطقه وجود دارد که بهره برداری از آن ها از سال 61 به بعد آغاز شده است و چاه نیمه چهارم با ظرفیت بیش از یک میلیاردو 200 متر مکعب نیز در این منطقه وجود دارد.
مدیرعامل آب منطقه ای سیستان و بلوچستان در اینباره گفت: از مجموع 320 میلیون متر مکعب آب باقی مانده در چاه نیمه ها در شمال این استان 250 میلیون متر مکعب آن آب مرده و غیر قابل استفاده است.
اتابک جعفری اظهار داشت: در سال آبی امسال تنها 32 میلیون متر مکعب رودخانه هیرمند آورد داشته که در مقایسه با پارسال 93 درصد کاهش داشته است.
این امر نشاندهنده وضعیت وخیم آب آشامیدنی در منطقه سیستان است که نه تنها جوابگوی مصارف کشاورزی و حق آبه مصوب از چاهنیمه ها به تالاب هامون نیست بلکه نمی تواند آب آشامیدنی مورد نیاز منطقه سیستان و نیز حدود 30 میلیون متر مکعب آبی که سالانه برای مصارف شرب به زاهدان منتقل می شود نیز باشد.

**60 میلیون متر مکعب حق آبه دریاچه از چاه نیمه ها
با توجه به شرایط خشکسالی و رها نشدن حق آبه منطقه سیستان توسط افغانستان به ناچار 60 میلیون مترمکعب از ذخیره آب آشامیدنی مردم در چاه نیمه ها به دریاچه هامون اختصاص یافته است که در سه مرحله باید رها سازی شود.
2 مرحله از این سهمیه جمعا به میزان 40 میلیون مترمکعب در سال گذشته رها سازی شد.
مدیرکل سابق حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در اینباره اظهار داشت: دومین مرحله از این سهمیه حق آبه تالاب در بهمن ماه سال قبل از طریق مسیرهای مناسب به سمت تالاب هامون جریان یافت.
نیره پورملائی افزود: این میزان آب از 2 شاخه افضل آباد و لورگ باغ وارد بخش هایی از تالاب هامون شد.
وی ادامه داد: این دومین حق آبه تالاب از محل چاه نیمه ها بود که سال قبل به سمت تالاب هامون هدایت شد.
مدیر کل سابق حفاظت محیط زیست استان اظهار داشت: حق آبه تالاب هامون از محل چاه نیمه ها 60 میلیون مترمکعب است که در 2 نوبت در سال قبل تخصیص یافت.
نیره پور ملائی هفته گذشته به عنوان مدیر کل حفاظت محیط زیست استان یزد معرفی شد.
با وجود شرایط بحرانی آب در منطقه سیستان بیم خشکسالی مطلق در آن از حیث مصارف آشامیدنی نیز وجود دارد و در صورتی که برای این امر چاره اندیشی نشود به زودی شاهد خالی شدن کل منطقه سیستان از سکنه خواهیم بود.