رتبه ایران در «مدیریت منابع آب»
این در صورتی است که مسئله رتبه‌بندیمدیریت آب کشور را می‌توان از چند منظر مورد توجه قرار داد. اول اینکه، این نوع رتبه‌بندی بر اساس چه شاخص‌هایی و توسط چه نهادهایی و به اتکای به چه داده‌هایی تهیه و اعلام می‌شوند؟ دوم اینکه، آیا اساساً بیان این نوع رتبه‌بندی با توجه به پیچیدگی مسئله آب و رابطه تو در تو و تنگاتنگ آن با زیست‌بوم و جامعه کارکرد اثربخشی در بیان واقعیت مدیریت آب دارد و می‌تواند شاخصی قابل اتکا محسوب شود.
برخی از رسانه‌ها و کارشناسان در چند ماه اخیر بر پایین بودن رتبه ایران در «مدیریت منابع آبی» تاکید کرده و با بیان مصرف ۸۵ درصدی ایران از منابع آبی تجدیدپذیر خود، رتبه ایران را به روایتی ۱۳۲ و به روایتی دیگر ۱۱۷ در بین ۱۳۳ کشور ذکر می‌کنند.
در دیماه سال ۱۳۹۶ در نشستی با موضوع «الزامات فقهی حقوقی مدیریت آب ایران» بر رتبه ۱۳۲ ایران در مدیریت منابع آبی از بین ۱۳۳ تاکید شد. در این نشست علاوه بر بیان آسیب‌ها و چالش‌های بحران آب در ایران چون بهره‌وری پایین آب برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و مدیریت نامناسب، بر پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تاکید شد. در این نشست از عدم وجود سیاست روشن، شفاف و جامع در زمینه قانونی و قضایی، ظرفیت نداشتن قوانین موجود برای حل بحران آب، مشخص نبودن متولی امور آب کشور، عدم وجود ساختارهای مناسب قضایی برای مقابله با جرایم آب، عدم وجود قوانین مرتبط با پیشگیری از وقوع جرایم مربوط به آب و عدم اجرای دقیق قوانین آب به عنوان چالش‌های حقوقی و قانونی نام برده شد.
احمدعلی کیخا، نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی و عضو شورای عالی آب نیز در همایش روز جهانی تنوع زیستی که سه شنبه اول خرداد ماه در سالن همایش های بین المللی سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد بر پایه مطالعات انجام شده در سال ۲۰۱۳ از رتبه پایین ایران در بین کشورهای جهان در موضوع مدیریت اکوسیستم‌های آبی خبر داد که مورد توجه اصحاب رسانه قرار گرفت.
بنا به گزارش زیست‌آنلاین، در دقت، نوع معیارها و نحوه اندازه گیری شاخص‌های که رتبه ایران در مدیریت آب را اندازه گیری کرده‌اند و همچنین اطلاعاتی که بر اساس آن شاخص‌های انتخاب شده محاسبه شده‌اند، و همچنی، و مراجعی که این مطالعه را انجام داده است، ابهامات زیادی وجود دارد.
دکتر بنفشه زهرایی – عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران درباره موضوع رتبه بندی مدیریت منابع آب کشورهای جهان و رتبه ایران بیان کرد: برای بررسی جایگاه ایران باید ببینیم شاخص‌های این رتبه‌بندی چه هستند؟ پس از آن باید بررسی شود که آیا اطلاعات درستی در محاسبه این شاخص‌ها استفاده شده است. ایشان با تاکید بر مسئله اطلاعات آبی بیان کردند که دلیل این ابهام آن است که اساسا جریان آمار و اطلاعات در ایران شفاف نیست و به همین دلیل برخی رتبه ایران در مدیریت منابع آب را درست و واقعی نمی‌دانند.
اما فارغ از دقیق بودن یا نبودن رتبه ایران در مدیریت آب، آنچه مسلم است شرایط نامناسب مدیریت آب در ایران است. به این شاخص می‌توان به عنوان زنگ خطری در پایین بودن شرایط مدیریت آب و وخیم بودن آن توجه کرد و برای برجسته کردن این موضوع و جلب توجه جامعه و تصمیم‌گیرندگان از آن استفاده شود.
در کنار هیدرولوژی سخت در ایران چون پراکندگی نامناسب زمانی و مکانی بارندگی، نحوه استفاده از منابع آب برای داشتن اقتصادی پایدار و رشد سبز اقتصادی بر پایه آمایش سرزمین و اقتصاد سبز محلی نامطلوب است. سیاست‌گذاری های نادرست در بخش های مصرف، نحوه سازوکارهای استفاده شده در تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات و تاکید صرف بر مدیریت عرضه، بدون مدیریت تقاضا باعث بروز پیامدهای ناگواری شده است. این پیامدها به صورت مشهود و پیدا چون خشک شده رودخانه‌ها، تالابها، شور شدن خاک و آب و فرونشست زمین و زوال تولیدات کشاورزی و صنعتی و به صورت نامشهود چون در معرض خطر قرار گرفتن سرمایه گذاری ها و افزایش ریسک برای جلب سرمایه گذاری جدید خود را نشان می دهد.
بررسی ها نشان می دهد که در سطح بین المللی از شاخص‌های متعددی برای نشان دادن وضعیت آب در کشورهای مختلف استفاده می شود که از مهمترین این شاخص ها می توان به شاخص فالکن مارک، شاخص بهروري آب و شاخص سازمان ملل نام برد.
بانک مرکزي در پژوهشی در سال ۱۳۹۳ به بررسي این شاخص‌هاي بين المللي آب و چشم انداز بحران آب در جهان در افق سال ۲۰۵۰ ميلادي پرداخته است. بر اساس این گزارش براساس نتايج اين مطالعه، ايران در حال حاضر در وضعيت&#۳۹;بحران شديد&#۳۹;آب قرار داشته و با توجه به ثابت بودن منابع آبي، افزايش جمعيت و عدم توجه کافي به مديريت منابع آب (در صورت اتخاذ نشدن سياست‌هاي مناسب و به هنگام مديريت منابع آب در هر دو بعد عرضه و تقاضا) تشديد شرايط نامطلوب منابع آبي کشور و تأثيرپذيري شاخص‌هاي امنيتي و اقتصادي امري اجتناب ناپذير خواهد بود. در این پژوهش وضعیت ایران در شاخص‌های زیر به قرار زیر است.
اولین معیار مهم برای تعیین وضعیت مدیریت آب در کشورها، شاخص بهره‌وري آب است که از تقسیم توليد ناخالص داخلي بر مقدار آب مصرف شده بدست می‌آید، میزان تولید ناخالص داخلی به ازاي هر مترمکعب آب مصرفي را نشان می‌دهد.
با توجه به ساختار اقتصادی کشورهاي توسعه يافته و سهم بالاي بخش‌هاي صنعت و خدمات از توليد ناخالص داخلي اين کشورها و کارایی بالای آب آنها به دلیل استفاده از فن آوری‌های پیشرفته، شاخص بهره‌وري آب از مقدار بيشتري برخوردار بوده و به ازاي هر و احد مصرف آب، ارزش افزوده بيشتري نسبت به کشورهاي کمتر توسعه يافته به دست مي‌آيد. اين در حالي است که ميزان بهره وري آب در کشور در سال ۲۰۱۱ برابر ۳ دلار توليد ناخالص داخلي به ازاي يک مترمکعب آب مصرفي (به دلار سال ۲۰۰۵ ) گزارش شده که در مقايسه با متوسط بهره وري آب در سطح جهان (۱۴ دلار توليد ناخالص داخلي به ازاي يک مترمکعب آب مصرفي)، در سطح بسيار پايين تري قرار دارد.
دومین معیار، شاخص فالکن مارک است که براساس مقدار سرانه منابع آب تجديدپذير سالانه هر کشور محاسبه مي شود. سرانه آب ۱۷۰۰ مترمکعب در سال به عنوان آستانه تنش و ميزان ۱۰۰۰ مترمکعب آب سرانه در سال به عنوان آستانه کمبود شناخته مي‌شود. براين اساس، کشورهايي که سرانه منابع آب سالانه تجديدپذير بيش از ۱۷۰۰ مترمکعب دارند، مشکل بحران آب ندارند. کشورهايي که سرانه منابع آب تجديدپذير بين ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ مترمکعب دارند، کشورهايي با&#۳۹;تنش آبي&#۳۹; و کشورهايي که سرانه آب تجديدپذير کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب در سال دارند، کشورهايي با &#۳۹;کمبود آب&#۳۹; هستند. گفتني است که سرانه آب کمتر از ۵۰۰ مترمکعب در سال، فشار بسيار شديدي به آن کشور تحميل مي‌کند. بر اساس این شاخص، ايران با سرانه منابع آب تجديدپذير ۱۷۱۸ مترمکعب در سال ۲۰۱۱ در آستانه ورود به شرايط تنش آبي است.
معیار بعدی مهم، شاخص سازمان ملل است که بیشتر کارشناسان با تکیه بر این شاخص به تحلیل وضعیت ایران می‌پردازند. این شاخص به دنبال تعیین ميزان درصد برداشت از منابع آب تجديدپذير هر کشور به عنوان شاخص اندازه گيري بحران آب است. براساس اين شاخص، هرگاه ميزان برداشت آب يک کشور بيشتر از ۴۰ درصد کل منابع آب تجديدپذير آن باشد، اين کشور با &#۳۹;بحران شديد آب&#۳۹; مواجه بوده و اگر اين مقدار در حدفاصل ۲۰ تا ۴۰ درصد باشد، &#۳۹;بحران در وضعيت متوسط&#۳۹; و چنانچه اين شاخص بين ۱۰ تا ۲۰ درصد باشد، &#۳۹;بحران در حد متعادل&#۳۹; و براي مقادير کمتر از ۱۰ درصد، اين کشور &#۳۹;بدون بحران آب يا داراي بحران کم&#۳۹; است. بر پایه تحلیل‌های کارشناسی در حال حاضر ایران از ۸۵ درصد منابع آب خود استفاده می کند و این در حالی است مطابق این شاخص، کشوری که بیش از ۴۰ درصد آب تجدیدپذیر خود را استفاده کند در مرحله به شدت بحرانی قرار می‌گیرد.
با وجود نقدهایی که با این شاخص‌ها وارد است اما می‌توان گفت تنها معیارهایی که در مطالعات بین‌المللی برای تعیین وضعیت مدیریت آب در کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرند این شاخص‌ها هستند که تنها در نشان دادن وضعیت کشورها استفاده می شود و نه رتبه دهی آنها. اما رتبه‌دهی کشورها در مدیریت آب در جامعه بین‌المللی چندان معمول نیست و مطالعه معتبری در این خصوص نمی‌توان یافت. بیان این گونه رتبه‌دهی در مدیریت آب بر پایه مطالعات معتبری که توسط نهاد معتبر بین‌المللی انجام شده باشد، نیست.
در نتیجه، در مورد رتبه ایران در مدیریت آب می‌توان بیان کرد که شاخص‌های مورد استفاده در تعیین این رتبه‌بندی و اطلاعات مورد استفاده در محاسبه آنها بسیار در ابهام بوده و قابل اتکا نمی‌باشند. علاوه بر این، با توجه به پیچیدگی مسئله آب، ذکر چنین رتبه‌بندی نه تنها کمکی به حل مسئله آب نمی‌کند و تکیه گاه محکمی برای طرح درست مسئله آب به گونه ای که به درک درست و راهگشایی از مسئله آب در ایران شود به دست نمی‌دهد، بلکه باعث دادن آدرس غلط به جامعه می‌شود. این شاخص صرفاً معیاری است برای اعلام زنگ خطر در وضعیت آب و متاسفانه این معیار بیشتر توسط کسانی که علاقه‌ای به بررسی دقیق و عمیق مسئله آب ندارند، برای نمایش رسانه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
آخرین دیدگاهها