به گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان؛ شتر در سرتاسر دنیا به عنوان یک گونه مقاوم، کم توقع و با پتانسیل بالا معرفی شده است که اهمیت پرورش آن در دنیا، با توجه به افزایش اقلام خوراکی، کمبود مراتع و همچنین فرآورده‌های تولیدی منحصر به‌فرد این حیوان در مقایسه با دیگر حیوانات در حال افزایش است.
ارسال کننده : مهدی موسوی
صحبت از انقراض که می‌شود ذهن همه سریع سراغ یوزپلنگ ایرانی می‌رود، شاید در نوبت بعدی گوزن زرد، گربه پالاس، سیاهگوش، درنای سیبری، پلنگ ایرانی، شاه‌روباه، روباه شنی و برخی انواع مارها در ذهن جای گرفته باشد. هیچ‌کس اما یادی از شتر دوکوهان نمی‌کند. حیوانی که در رده‌بندی‌های جهانی «به شدت در معرض خطر انقراض» دسته‌بندی شده و رده حفاظتی مشابه با یوزپلنگ ایرانی دارد.
اشاره به شتر دوکوهانه در اوستا
اما تاریخچه استفاده از شتر دوکوهانه در ایران چندان روشن نیست؛ هرچند که در اوستا -کتاب مقدس زرتشتیان- که بین سال های 530 تا 570 پیش از میلاد نگاشته شده، اشاره فراوان به شتر شده است اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است؛ برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا، شتر دوکوهانه بوده و شتر یک کوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است. این فرضیه مبتنی بر نقش هایی بر روی دیوارهای تخت جمشید است که در فاصله زمانی بین قرن ششم یا هفتم پیش از میلاد ساخته شده است.
مطالعات انجام شده در ایران نشان می‌دهد که طی سالیان گذشته در کشور ما شترهای دوکوهانه بیشتر از شترهای تک کوهانه نگهداری شده، اما به‌مرور زمان به‌علت تطابق بیشتر شترهای یک کوهانه با شرایط اقلیمی کشور، این گونه از کشورهای عربی به ایران آورده شده و جایگزین شترهای دوکوهانه شده است.
ایران مقام بیستم دنیا از نظر پراکنش شتر
سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، سمنان، بوشهر، هرمزگان، یزد و چند استان دیگر از استان‌های شترخیز کشور هستند و ایران از نظر پراکنش شتر در آسیا مقام هشتم و در دنیا مقام بیستم را دارد.
*استان اردبیل تنها زیستگاه شتر دوکاهانه در ایران
استان اردبیل، تنها زیستگاه اصلی پرورش شتر دوکوهانه ایرانی است. شترهای دوکوهانه ایران با نام علمی(Camelus bactrianus) به‌عنوان ذخیره ژنتیکی دامی بسیار ارزشمندی به‌حساب می‌آیند که موطن و جایگاه اصلی آن‌ها در ایران، استان اردبیل(دشت مغان و مشگین شهر) بوده و همچنین گزارش‌های پراکنده‌ای از وجود تعداد انگشت شماری شتر دوکوهانه در استان‌های گلستان و آذربایجان شرقی حکایت می‌کند. شتر دو کوهانه در میان عشایر دشت مغان و آذربایجان از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته است، چرا که این حیوان به هنگام ییلاق و قشلاق عشایر اثاث و وسایل زندگی ایلات را بر پشت خود حمل و از ارتفاعات صعب‌العبور سبلان عبور می‌دهد.
شباهت گوشت شتر به گوشت گاو
شتر دوکوهانه از لحاظ ویژگی‌های آناتومیکی جانوری است، دارای موهای بلند و ساختمان بدنی محکم که ارتفاع جنس ماده آن به طور متوسط حدود 180 سانتی‌متر و ارتفاع جنس نر آن به طور متوسط حدود 185 سانتی‌متر است. وزن متوسط زنده این جانور نیز در حدود 460 کیلوگرم بوده، قطر کوهان این جانور بین 35-40 سانتی‌متر است که در شترهای فربه دوکوهانه بیش از 100 کیلوگرم چربی دارند.
گوشت این حیوان دارای شباهت زیادی به گوشت گاو دارد . شیر شتر نیز سرشار از ویتامین C بوده که اهمیت شیر تولیدی این حیوان را دوچندان می‌کند. از دیگر محصولات شتر کرک و موی آن است که مقدار کرک در شترهای دوکوهانه بیشتر از شترهای تک‌کوهانه بوده و از پشم و موی آن‌ها جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو وغیره استفاده می‌شود.
تنوع ژنتیکی عامل اصلی انقراض شترها
از جمله نکات مهم در مورد شترهای دوکوهانه استان اردبیل اندازه جمعیتی کوچک و وجود ضریب خویشاوندی نسبتا بالا در میان آن‌هاست. علی‌رغم وجود تنوع ژنتیکی در میان شترها عامل منفی ضریب همخونی و خویشاوندی بالا می‌تواند عاملی در انقراض سریع‌تر این گونه جانوری به‌شمار رود. به‌عبارت دیگر خزانه ژنتیکی هر جمعیت جانوری جهت جلوگیری از انقراض خود باید متنوع‌تر باشد و ضریب همخونی بالا می‌تواند در انقراض یک جمعیت محدود جانوری بسیار موثر باشد.
عوامل نجات شتر دوکوهانه
ایجاد تسهیلات ویژه برای شترداران در استان، تامین علوفه و مراقبت‌های دامپزشکی ویژه از شترها، افزایش تعداد شترهای دوکوهانه نگهداری شده در سایر استان‌ها، ایجاد بازار خرید و فروش مناسب برای شتر، حمایت ویژه دولت از ایستگاه‌های پرورش شتر در استان، افزایش تعداد شتر دوکوهانه از طریق روش‌های مدرن انتقال جنین، متنوع کردن خزانه ژنتیکی از طریق ورود شترهای نر دوکوهانه از کشور همجوار(جمهوری آذربایجان)، حمایت ویژه از پایان نامه‌ها و تحقیقات دانشجویی در زمینه شترهای دوکوهانه، انجام تحقیقات کاربردی و موثر در زمینه احیا و افزایش زاد و ولد و کثرت شتر و ایجاد یک مشارکت همگانی صحیح و برنامه‌ریزی شده(مردمی و دولتی) عواملی هستند که می‌توانند شتر دوکوهانه ایرانی را از خطر انقراض نجات دهند.
شتر دیگر کاربردی برای عشایر ندارد
مجید خدابخش مدیر کل حفاظت محیط زیست اظهارداشت: تغییرات فناورانه در سال‌های اخیر وارد زندگی جامعه عشایری از جمله عشایر استان اردبیل شده که در نتیجه این امر خودرو جای حیواناتی مانند اسب و شتر را گرفته است.
وی افزود: پس از برق‌رسانی به قشلاق‌ها، ییلاق‌ها هم به تدریج در حال برخورداری از نعمت برق هستند و چنین تغییراتی در زندگی عشایری موجب شده تا گونه‌ای مانند شتر دوکوهانه دیگر کارکرد و اهمیت سابق خود را از دست دهد و حتی امروز در معرض خطر انقراض نیز قرار بگیرد.
تفاوت زیستگاه شتر دوکوهانه باتک کوهان
دامپزشک باغ وحش ارم با بیان اینکه شتر دوکوهان در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) «به شدت در معرض خطر انقراض» دسته‌بندی شده است، می‌گوید: این دقیقاً همان رده حفاظتی است که یوزپلنگ آسیایی ما دارد و به معنای وضعیت بحرانی و احتمال بسیار بالای منقرض شدن در حیات وحش است. علت اصلی آن هم به جز از میان رفتن زیستگاه‌ها و شکار، از بین رفتن ژنتیک این حیوان است.
به گفته وی شرایط فیزیولوژی و زیستی شترهای دوکوهان بسیار متفاوت است. این شترها می‌توانند دماهای خیلی پایین را هم تحمل کنند، به همین دلیل است که زیستگاه آن‌ها با شترهای تک کوهان متفاوت است.
دامپزشک کلینیک حیات وحش پردیسان نیز می‌گوید: یکی از تهدیدهای اصلی شتردوکوهان که در تمام دنیا هم با آن رو به رو است، اختلاط ژنتیکی است. یعنی بعد از اینکه این شترها اهلی سازی شدند آن‌ها را با شترهای تک کوهان مخلوط کردند. متأسفانه در ایران هم ما این کار را حتی بیش از بقیه انجام دادیم، به همین دلیل هم در حال حاضر شترهایی در دشت مغان داریم که بسیاری از آن‌ها شتر دو کوهان هستند و از فهرست جمعیتی شتر دو کوهان در حال حذف هستند یا شاید حتی حذف شده باشند زیرا در سال‌های اخیر اصلاً به اینکه با شتر تک کوهان مخلوط نشوند رسیدگی نشده و هرجایی که فهرستی می‌بینید جمعیتی که در ایران هست، ذکر نشده است.
فقط100شتر در ایران باقی مانده است
در جهان حدود 600 و در ایران کمتر از 100 شتر دو کوهان باقی‌مانده است و در حال حاضر به این شترهای تعداد کمتر از 100 مورد به دلیل اختلاط ژنتینکی با شترهای تک کوهان اشاره ای نمی شود و به دلیل همین اختلاط ژنتیکی نمی‌توان به این عدد استناد کرد.
حفاظت شتر دوکوهان دشوار نیست
درست است که تکثیر این حیوان در اسارت، دشواری‌هایی مانند تکثیر یوزپلنگ در اسارت را ندارد اما به هر شکل حفظ ژن سالم در گونه‌ای مانند شتر دوکوهان می‌تواند اولویت باشد. حفظ و توسعه شترهای دوکوهانه در کشور یک اولویت است و اگر به این امر رسیدگی نشود، احیای نسل در حال انقراض این گونه با مشکل روبرو می شود.
گونه‌های جانوری به خصوص گونه‌های دامی که از اهمیت اقتصادی، تغذیه‌ای و درمانی برخوردارند، به‌عنوان حلقه‌های مهم چرخه اکولوژیک به‌شمار می‌روند و حذف این حلقه‌های مهم از چرخه حیات صدمات جبران‌ناپذیری را بر پیکره حیات زیستی و بشری وارد خواهد کرد. بنابراین لزوم مشارکت جدی همگانی در امر نجات شتر دوکوهانه ایرانی از خطر انقراض، امری ضروری به‌شمار می‌آید.
آخرین دیدگاه‌ها