مقاله/ بررسي برخي از اثرات خشكسالي (قسمت دوم)

بررسي برخي از اثرات خشكسالي (قسمت دوم)

نویسنده : احسان فتاحی

1- الف- خشکسالی مفهومی (Conceptual drought):

در این تعریف به مفاهیم کلی اشاره میکند بطوری که عموم مردم قادر به فهم و درک ان باشند به عنوان مثال میتوان گفت : خشکسالی به دوره ای گفته میشود که کمبود بارش در آن دوره باعث بروز خسارات شدید به محصولات کشاورزی و کاهش تولیدات میگردد. تعریف مفهومی خشکسالی همچنین در تدوین سیاستهای مقابله با خشکسالی نیز میتواند مفید و موثر باشد. به عنوان مثال میتوان قانونی را تدوین کرد که در صورت کاهش بارندگی تا یک حد معین مردم بتوانند از مزایای بیمه های خشکسالی استفاده نمایند. این نقطه را میتوان نقطه خطر بحرانی نامید. نقاط بالای این نقطه منطقه خطرپذیری نرمال نامیده میشود. البته تعیین نقطه بحرانی نیاز به تحقیقات مفصل در زمینه های مختلف هواشناسی، هیدرولوژی ، کشاورزی ، گیاه پزشکی و … دارد. تدوین این قوانین باعث شفاف سازی سیاستهای حمایتی دولتها در زمینه مقابله با بحران خشکسالی و پیامدهای آن خواهد بود. تعریف دقیق نقطه بحرانی و شناخت درست ان از جانب کشاورزان و سایر گروههای ذینفع میزان مشاجرات و کشمکشها را در دوران خشکسالی به حداقل خواهد رساند.

1- ب- خشکسالی بهره برداری ( operational drought)

شناخت مفهوم خشکسالی در حالت بهره برداری این امکان را به ما میدهد که بتوانیم زمان آغاز ، پایان و شدت خشکسالی را دریابیم . جهت تعیین اغاز دوره خشکسالی ، تعریف بهره برداری خشکسالی، زمان کاهش بارش و یا هر فاکتور دیگر اقلیمی را از حد تعیین شده در طول دوره زمانی مشخص را نشان میدهد. این کار بسادگی و با مقایسه اطلاعات روز با آمار سی سال گذشته قابل انجام است . نقطه ای که ممکن است بعنوان نقطه شروع خشکسالی تعیین گردد نقطه ای است که کمتر از فرضا 75 درصد میانگین بارش بلند مدت منطقه باشد. البته همانطور که قبلا ذکر شد تعیین این نقطه نیاز به یک کار فشرده جمعی و تحقیقات کسترده ای دارد. بعنوان مثال تعریف بهره برداری خشکسالی در بخش کشاورزی میتواند با مقایسه مقادیر روزانه بارش و تبخیر و تعرق بمنظور تعیین کمبود رطوبت خاک و بیان این نسبتها به عنوان تاثیرات خشکسالی در رفتار گیاهان در مراحل مختلف رشد مورد بررسی قرار گیرد. این چنین تعریف کارکردی میتواند با ارزیابی ذقیق برخی اطلاعت هواشناسی، رطوبت خاک و شرایط گیاهان در دوران مختلف و نیز بررسی میزان تاثیر این شرایط بر میزان رشد و بازدهی گیاهان مورد استفاده قرار گیرد. خشکسالی بهره برداری همجنین میتواند بعنوان ابزاری مناسب جهت تحلیل شدت ، مدت وتناوب خشکسالی در یک محدوده زمانی خاص مورد استفاده قرار گیرد. در هر حال ارائه هر تعریفی نیاز به داشتن اطلاعات و آمار هواشناسی در مقیاسهای مختلف زمانی و نیز اطلاعات مربوط به میزان تاثیرات خشکسالی بر روی بازدهی گیاهان با توجه به طبیعت تعریف ارائه شده دارد. اقلیم شناسی خشکسالی در یک منطقه خاص ، میتواند کمک موثری در جهت شناخت بهتر و دقیق تر مشخصات خشکسالی و نیز میزان تاثیرات آن در مقیاسهای مختلف باشد . وجود اطلاعات کافی و دقیق در برنامه ریزیهای مقابله با خشکسالی و اتخاذ سیاستهای مناسب بسیار ارزشمند و حیاتی است . سیاستها و برنامه ریزیهای مقابله با خشکسالی میتواند با رویکردها ، جنبه ها و دیدگاههای مختلفی اتخاذ گردد.

2- ابعاد و جنبه های خشکسالی :

همانطور که ذکر گردید خشکسالی از دیدگاهها و جنبه های متفاوتی میتواند مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. در هر یک از این محدوده ها و عرصه ها مشخصات و ویژگیهای خاصی مد نظر قرار میگیرد. اصولا در منابع مختلف خشکسالی را از چهار منظر زیر مورد بررسی و تحلیل قرار میدهند:

2- الف- خشکسالی إقليمي ( Meteorological drought ) :

كشور ايران به لحاظ قرارگيري در كمربند خشك آب و هواي جهاني داراي بارشهاي با دو خصوصيت عمده است، كمي بارش و نوسانات منفي موجبات خشكسالي را با شدت و ضعفهاي مختلف دركشور فراهم مي آورد و درميان حوادث غير مترقبه از فراواني بيشتري برخوردار است. با توجه به رخداد مكاني اين پديده بررسي هاي منطقه اي مي تواند در شناخت و پيش بيني آن بسيار حائز اهميت باشد. در اين پژوهش با توجه به رويكرد اقليمي به اين رخداد روش تحليل داده هاي بارندگي مورد استفاده قرار گرفته است جهت توصيف چگونگي وقوع از دو شاخص درصد ميانگين و داده هاي استاندارد استفاده شده است. و سپس شاخص ماهانه خشكسالي مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته است. در بخش پيش بيني خشكسالي مدلهاي آماري مربوط بر روي اعمال و مورد آزمون قرار مي گيرد. چون فرضياتي براي يافتن مناسبترين روش تحليل سريهاي زماني در نظر گرفته شده بود، ابتدا در روند سالانه و تحيل يك متغيره مدل همار سازي نمائي با اريما مقايسه شد و در هر سه ايستگاه و در هر دو سري زماني حداكثر، حداقل و ميانگين خطا به مراتب در مدل هموارسازي نمائي كمتر از آريما است. در تحليل دو متغيره مشخص شد كه هر فصل در وضعتي خاص پيش بيني را با معيار قرار دادن كمترين انحراف معيار بدست ميآيد. آنچه از خصوصيات خشكسالي سمنان استنباط مي شود اين است كه وقوع اين پديده از ويژگيهاي اصلي آب و هواي آن محسوب مي شود از اين دو اعمال تمهيداتي جهت كاهش مختلف ضروري به نظر مي رسد.

خشکسالی هواشناسی معمولا بر پایه میزان و درجه خشکی و طول دوره تداوم خشکی ( در مقایسه با میزان طبیعی و نرمال بارش ) بیان میگردد. در این جنبه از خشکسالی آنچه که باید مد نظر قرار گیرد ویژگیها و تفاوتهای اقلیمی است که باعث تفاوت بسیار در میزان بارش در نواحی مختلف میگردد. بعنوان مثال در برخی ازمناطق جهان که معمولا در تمام مدت سال بارندگی در آنجا رخ میدهد ( مناطق مرطوب حاره ای و نیمه حاره ای ) خشکسالی را به مفهوم بارشی کمتر از حد تعیین شده در طی چند روز متوالی در نطر گرفته اند. در حالیکه این تعریف در مناطق کم بارش به هیچ عنوان نمیتواند قابل اعتنا و اتکا باشد و باید میزان بارندگی متوسط سالانه ، فصلی و یا ماهیانه به عنوان ملاک مورد توجه قرار گیرد.

از جمله مهمترين مراحل ارزيابي وضعيت خشکسالي در هر منطقه تعيين شاخص هايي به منظور تحليل ميزان شدت و تداوم خشکسالي درآن منطقه است. در اين تحقيق شاخص بارش استاندارد با در نظر گرفتن مزايايي که در تحليل منطقه اي و ايجاد ارتباط زماني بين رخدادهاي خشکسالي در نواحي مختلف يک پهنه دارد انتخاب و با بکارگيري نرم افزارهاي GIC همچون Ilwis و Arc view نقشه هاي پهنه بندي ماهانه خشکسالي براي يک دوره سي ساله تهيه شد. سپس با استفاده از داده هاي حاصل از مساحي نقشه هاي ماهانه خشکسالي، سري هاي زماني ميانگين ماهانه شدت خشکسالي براي هر حوضه به دست آمد. در اين مرحله با توجه به قابليت هاي بسيار بالاي الگوهاي رياضي سري زماني در پيش بيني پديده هاي مختلف، پس از تحليل سري هاي زماني ميانگين ماهانه شدت خشکسالي و انتخاب مناسب ترين الگو براي هر يک از آنها، اقدام به پيش بيني ماهانه شاخص شدت متوسط خشکسالي براي شش حوضه واقع در غرب کشور گرديد.

ادامه دارد….

منابع :منبع حيات