هنوز کاملا از اتوبوس خارج نشده‌ام؛ حتی به چارجوب در هم نرسیده‌ام و پایم روی پله‌هاست که هجوم بویی آزاردهنده وادارم می‌کند خودم را به عقب بکشم. شال‌گردنم را محکم روی بینی و دهانم می‌کشم و از اتوبوس خارج می‌شوم. برای دیدن منظره ناخوشایند زباله‌های روی هم تلنبار شده اما باید چند متری جلوتر بروم. ترکیب آن همه زباله با تصویر جنگلی سبز که در دور دست دیده می‌شود و غروبی که می‌توانست زیبا باشد، گیجم می‌کند؛ اینجا گیلان است؛ محل دفن زباله در دل جنگل سراوان. جایی که تنها حدود دو کیلومتر با منطقه مسکونی فاصله دارد.
در انتظار همراهی مجلس برای مبارزه با غول پسماند
موضوع پسماند در برخی از مناطق کشور به ویژه استان‌های شمالی، سال‌هاست که به حد بحران رسیده. تاثیرات محیط‌زیستی، بهداشتی و اجتماعی‌ای که چند دهه دفن غیربهداشتی زباله در مکان‌های غیراصولی برجای گذاشته، گاهی در برخی شهرستان‌ها و روستاهای کشور به اعتراضات مردمی هم انجامیده است. شرایط به گونه‌ای است که دولت ناگزیر شده اقدامات عاجلی را برای مشکل مدیریت پسماند در دستور کار قرار دهد. برداشت دو میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای این منظور، یکی از راهکارهایی است که دولت پیشنهاد آن را به مجلس داده و منتظر رسیدگی به آن است. علی لاریجانی، رئیس مجلس چندی پیش در نشست مجمع نمایندگان استان مازندران اعلام کرد امکان چنین برداشتی وجود ندارد و برای حل مشکل پسماند باید از ظرفیت بخش خصوصی استفاده شود. با وجود این، دولتی‌ها هنوز هم به همراهی مجلس و تصویب این پیشنهاد امیدوارند. از جمله قربانعلی محمدپور، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان که به خبرنگار «جهان سبز» می‌گوید امیدوار است رئیس مجلس به قولی که برای حمایت از حل مشکل پسماند در شورای اداری استان داده، عمل کند.
سراوان؛ بدتر از همه
«در گیلان روزانه دو هزار تن زباله تولید می‌شود که در فصل‌های گردشگری به حداقل 2500 تن هم می‌رسد»؛ محمدپور این آمار را اعلام می‌کند و می‌افزاید: «در این استان، 21 مرکز دفن زباله غیرقانونی وجود دارد که در طول سه تا چهار دهه گذشته ایجاد شده‌اند. برخی از این مناطق را حتی دهداران روستاها در خط ساحلی استان، بدون هماهنگی با مقامات دولتی به محلی برای دفن زباله تبدیل کرده‌اند. به گونه‌ای که در جاهایی در چند صدمتری طرح‌های سالم‌سازی سواحل دریای خزر، شاهد وجود محل دفن زباله هستیم.»
او ادامه می‌دهد: «انتخاب این مناطق، بدون مطالعات دقیق برای مکان‌یابی صحیح محل دفن زباله صورت گرفته و در نتیجه به مروز زمان مشکلاتی را برای جوامع محلی ایجاد کرده است؛ به گونه‌ای که در مواردی شاهد اعتراضات مردمی نیز بوده‌ایم.»
به گفته مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان، اکنون مردم نقاط مختلفی در استان، از جمله در آستارا، تالش، کیاشهر، ارتفاعات لنگرود و منطقه‌ای میان لاهیجان و سیاهکل، با مشکلات حاصل از دفن غیراصولی پسماند مواجه هستند اما در این میان بدترین شرایط را سایت دفن زباله سراوان دارد.
از بیماری‌های پوستی تا آلودگی آب
حدود دو ماه پیش اخبار مربوط به تجمع مردم سراوان در اعتراض به مشکلات این سایت رسانه‌ای شد. محمدپور می‌گوید: «مردم این منطقه اعتراضات خود را به روش‌های مختلف به گوش مسئولان رسانده‌اند. شرایط برای آنها واقعا آزاردهنده است؛ مشکلات مربوط به شیرابه، بوی مشمئزکننده و تجمع حشرات به ویژه مگس‌ها، شرایط بدی را ایجاد کرده است.»
او می‌افزاید: «گاهی گزارش‌هایی از بیماری‌های پوستی در منطقه اعلام می‌شود. از سوی دیگر دیوارکشی و محصور کردن محل دفن زباله در بعضی مناطق به درستی صورت نگرفته است؛ در نتیجه دام‌ها وارد سایت دفن زباله می‌شوند و از پسماندها تغذیه می‌کنند. این موارد می‌تواند تاثیرات منفی در روند سلامت مردم داشته باشد.»
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان ادامه می‌دهد: «در محل دفن زباله، روزانه در حالت عادی چهارلیتر در ثانیه شیرابه تولید می‌شود و در فصل بارندگی این عدد به 16 تا 18 لیتر در ثانیه هم می‌رسد. شیرابه می‌تواند عاملی بسیار آلوده‌کننده برای آب‌های سطحی و رودخانه‌ای منطقه همچون زرجوب و گوهرجوب باشد که هر دو آنها در نهایت به تالاب انزلی می‌رسند؛ تالابی که نقش مهمی در گردشگری و امرار معاش مردم محلی دارد ضمن آنکه آب آن هم در نهایت وارد دریای خزر می‌شود. چنین آب آلوده‌ای بر سلامت آبزیان و گونه‌های گیاهی منطقه تاثیر منفی می‌گذارد.»
محمدپور در پاسخ به این پرسش که آیا شیرایه‌های سایت سراوان روی کیفیت آب آشامیدنی هم تاثیر دارد یا خیر می‌گوید: «مسیر آب آشامیدنی رشت کاملا جداست و این آلودگی روی منابع آب این شهر اثر منفی ندارد اما در منطقه سراوان می‌تواند روی آب آشامیدنی آن دسته از روستائیانی که از آب تصفیه نشده چاه‌ها استفاده می‌کنند تاثیر داشته باشد؛ البته در این مورد باید اداره‌کل بهداشت استان گزارشی ارائه کند تا بتوان به صورت دقیق نظر داد.»
نیاز به حداقل 1200 میلیارد تومان اعتبار
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان امیدوار است با تخصیص منابع پیش‌بینی شده برای حل مشکلات پسماند در دولت دوازدهم، طی سال‌های پیش‌رو غول زباله مهار شود.
محمدپور می‌گوید: «دولت در صدد است در صورت تصویب مجلس، دو میلیارد دلار از محل صندوق توسعه ملی را به حل مشکل پسماند در کشور با اولویت استان‌های شمالی اختصاص دهد که البته هنوز سهم هر استان تعیین نشده است.»
او می‌افزاید: «استان گیلان تعبیه یک دستگاه زباله‌سوز 600 تنی در رشت و دو دستگاه 400 تنی در شرق و غرب استان را در دستور کار قرار داده است که برای تحقق این برنامه و تجهیز استان به دستگاه‌های زباله‌سوز پیشرفته، به حدود 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.»
این مقام مسئول ادامه می‌دهد: «اکنون سه واحد کمپوست در استان فعالیت می‌کنند؛ واحد 200 تنی انزلی با ظرفیت واقعی 80 تن؛ واحد 200 تنی رودسر با ظرفیت واقعی 120 تن و واحد 500 تنی رشت با ظرفیت واقعی 300 تن. باید برای افزایش بهره‌وری آنها نیز سرمایه‌گذاری‌هایی انجام شود.»
به گفته محمدپور، مدیران استان گیلان تلاش می‌کنند، با مدیریت بیشتر شرایط پسماند وضعیت را تا حدودی کنترل کنند؛ اقدامات اصولی نیاز به هزینه دارد که اعتبارات لازم در سال‌های گذشته یا دیده نشده یا از محل اعتبارات استانی و در نتیجه ناکافی بوده است.
دو نوبت سم‌پاشی در روز برای مبارزه با حشرات
جمعه 8 دی‌ماه است؛ غروب روزی نسبتا گرم. اتوبوس سازمان حفاظت محیط‌زیست در چند صد متری محل دفن زباله سراوان می‌ایستد و خبرنگاران از آن پیاده می‌شوند. هجوم بو و حشرات از همان ابتدا آنها را کلافه می‌کند. چند کارگر در گوشه‌ای با دستگاه‌هایی که در دست دارند، مایعی را روی زمین می‌پاشند. در گوشه‌ای دیگر چند ماشین سنگین در حال حرکت هستند که دودی از آنها بر می‌خیزد. به گفته محمود بهرام‌خواه، معاون دفع و پردازش سازمان پسماند شهرداری رشت، در هر دو سوی سایت دفن زباله سراوان، عملیات سم‌پاشی در جریان است.
او به «جهان سبز» می‌گوید: «برای سم‌پاشی از سمی با نام دلتامترین استفاده می‌شود که تاییدیه سازمان حفاظت محیط‌زیست و مرکز بهداشت شهرستان رشت را دریافت کرده است و کمترین خطر را برای محیط‌زیست و انسان دارد. با وجودی که به هر حال این سم بی‌خطر نیست ولی انجام سم‌پاشی ضرروی است چرا که وجود حشرات خطرهای بیشتری دارد. آنها وارد خانه‌های مردم منطقه می‌شوند و می‌توانند عاملی برای انتقال برخی بیماری‌ها باشند.»
بهرام‌خواه می‌افزاید: «کارگران، سم دلتامترین آمیخته با آب را روی زباله‌های می‌پاشند. در خودروهای دودزا نیز همین سم با گازوئیل ترکیب و مکانیزم دستگاه باعث احتراق این ترکیب می‌شود. دود حاصل از این احتراق برای حشرات مانند بمب شیمیایی عمل می‌کند. سم دلتامترین روی دستگاه تنفسی آنها تاثیر می‌گذارد و باعث خفگی حشرات می‌شود.»
به گفته معاون دفع و پردازش سازمان پسماند شهرداری رشت، استنشاق این سم برای انسان ضرری ندارد و کار سم‌پاشی، هر روز یک نوبت در صبح و یک نوبت در عصر انجام می‌شود؛ البته در زمان بارندگی و در روزهای بسیار سرد، حشرات از بین می‌روند و نیاز به سم‌پاشی نیست.
فاصله تا نقطه مطلوب بسیار است
سیدپویا شهشهانی‌رشتی، مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری‌های تابعه استان گیلان معتقد است با وجود اقدامات مثبتی که در دو سال اخیر برای سازماندهی سایت زباله سراوان صورت گرفته، فاصله تا نقطه مطلوب بسیار است. او به خبرنگار «جهان سبز» می‌گوید: «روزی هزار تن زباله به سراوان وارد می‌شود. در سال‌های 95 و 96 حدود 8 میلیارد در این مکان هزینه شده که شروع یک تحول در سراوان است.»
او ادامه می‌دهد: «این محل از سال‌های ابتدایی دهه 60 به محل دفن زباله تبدیل شده و با وجود همه اقداماتی که در گذشته انجام می‌شده، شرایط آن همیشه بد بوده است. برق‌رسانی و تعبیه لوله‌های گاز همین امسال انجام شده است. وجود این لوله‌ها، برای استحصال گاز و جلوگیری از انفجار گاز متان اهمیت زیادی دارد. در صورتی که انفجار رخ دهد، امکان مهار آن از سوی ما وجود ندارد و خودسوزی تا زمانی که از داخل زباله‌ها به پایان نرسد تمام نمی‌شود؛ اتفاقی که یکبار در سال 86 رخ داد و آتش‌سوزی ناشی از آن حدود یک سال و نیم طول کشید.»
به گفته شهشهانی، هنوز همه لوله‌های تعبیه شده کد نشده‌اند؛ زمانی که این امر صورت بگیرد، گاز تولیدی یکجا تجمیع می‌شود و امکان سوزاندن آنها وجود دارد.
مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری‌های تابعه استان گیلان ادامه می‌دهد: «تکمیل پروژه بهسازی در سایت دفن زباله سراوان، بیش از 10 میلیارد تومان هزینه نیاز دارد. البته برخی اقدامات باید قبل از اینکه زباله به اینجا برسد انجام شود که شامل تفکیک زباله و ارسال زباله‌ها به کارخانه کود آلی می‌شود.»
او می‌افزاید: «کارخانه کود آلی رشت با ظرفیت اسمی 500 تن، به دلیل ضعف‌هایی که در طراحی آن وجود داشت 300 تن زباله می‌گیرد. امسال 28 میلیارد تومان از منابع دولتی برای مدیریت پسماند استان گیلان تخصیص یافت که بی‌سابقه بود؛ از جمله حدود 15 میلیارد تومان از محل خزانه اسناد اسلامی. با استفاده از بخشی از این منابع، ظرفیت واقعی کارخانه کود آلی، 200 تن افزایش می‌یابد.»
شهشهانی، اضافه می‌کند: «در این صورت 500 تن از هزار تن زباله‌ای که اکنون روزانه به سراوان منتقل می‌شود، مستقیما به آن کارخانه می‌رود و زباله دورریزی که پس از آن به سراوان می‌آید به نصف کاهش می‌یابد.»
به گفته او زباله‌های دورریز باید به 30 درصد می‌رسید اما با توجهی به اینکه در کل ایران هنوز تفکیک زباله از مبدا، به صورت کامل انجام نمی‌شود، دستیابی به این رقم امکان‌پذیر نیست، اما به هر حال زباله انتقالی به سراوان دیکر شیرابه نخواهد داشت و مخاطره‌های بهداشتی آن بسیار کمتر است.
اگر زباله‌سوز نصب شود …
شهشهانی بیان می‌کند: «سراوان در کنار همه عیوبی که دارد، از یک مزیت برخوردار است؛ کف آن از خاک رس تشکیل شده که نفوذناپذیر است و شیرابه روی آن جاری می‌شود. کف بعضی محل‌های دفن، ماسه‌ای است و شیرابه در آن نفوذ می‌کند.چنین سایت‌هایی قابل کنترل نیستند و فقط باید آنها را تعطیل کرد.»
مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری‌های تابعه استان گیلان می‌افزاید: «در سراوان چند مرحله کار در حال انجام بوده؛ از جمله اینکه قسمت‌های مختلف آن در حال کُپ کردن است. شیب‌های سایت هم اصلاح شده‌اند و با ضخامت محاسبه شده‌ای روی آنها خاک نباتی ریخته شده است. شیب را در بیش از 70 درصد سراوان کنترل کرده‌ایم که احتمال رانش زباله در آن مناطق وجود ندارد.»
وی می‌افزاید: «همچنین اصلاح شیب از ورود آب باران در میان زباله‌ها جلوگیری می‌کند. ورود آب باران باعث افزایش تولید شیرابه شده که به نوعی باعث ناپایداری محل دفن می‌شود. در این منطقه به صورت معمول حدود نیمی از سال بارندگی وجود دارد که البته امسال کاهش داشته است.»
شهشهانی ادامه می‌دهد: «با کنترل شیب محل، آب باران به سمت زهکش‌های کنترل آب سطحی و در نهایت مسیل‌هایی که در این منطقه کوهستانی وجود دارد، هدایت می‌شود. در این شرایط، حجم شیرابه کاهش اما غلظت آن افزایش می‌یابد. البته اعدادی که در مورد میزان غلظت شیرابه سراوان در متون قدیمی ذکر شده بود، در اندازه‌گیری‌های جدید به شدت کاهش یافته است. سی‌اودی آن در آخرین اندازه‌گیری‌ها 5هزار است در حالی‌که سی‌اودی 90 هزار نیز در سایت‌های دفن زباله گزارش شده است.»
مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری‌های تابعه استان گیلان می‌گوید: «در استان‌های شمالی، زمینی که از نظر بهداشتی و زیست‌محیطی ضوابط لازم برای اختصاص به دفن زباله را داشته باشد وجود ندارد. زمینی که فاصله استاندارد از محل مسکونی داشته باشد یا در دل جنگل نباشد، پیدا نمی‌شود. هیچکس دوست ندارد منظره بخشی از جنگل سراوان با همه زیبای‌هایش خراب یا بویی چنین آزاردهنده در آن پخش شود، اما امکان انتقال سایت دفن زباله به محل دیگری هم وجود ندارد.»
او معتقد است: «اگر برنامه‌های مصوب برای خرید و نصب زباله‌سوز و افزایش ظرفیت واقعی کارخانه‌های کمپوست، در سه سال آینده اجر شوند مشکلات به شدت کاهش می‌یابد.»
کارگران [بدون ایمنی] مشغول کارند
علرضا حاجی‌پور مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری رشت یکی از اولویت‌های این سازمان برای مدیریت پسماندها را کاهش تولید زباله و افزایش تفکیک از مبدا اعلام می‌کند و می‌گوید: «اقدامات زیادی برای آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه کاهش تولید زباله، جمع‌آوری زباله‌های خشک و تاسیس مراکز بازیافت انجام شده است.»
یکی از مسائلی که در جریان بازدید از سایت دفن زباله سراوان توجه خبرنگاران را جلب کرد، وضعیت تعدادی از کارگران سم‌پاش بود که بدون استفاده از ماسک و دستکش مناسب در حال فعالیت بودند. اما زمانی که انتقاد خود را در این زمینه با حاجی‌پور در میان گذاشتند، تنها پاسخ شنیدند: «سم‌هایی که در این سایت استفاده می‌شوند هیچ خطری برای انسان ندارند.»
کار از اما و اگر و وعده و وعید گذشته
هوا رو به تاریکی می‌رود و کم کم وقت رفتن است. مدت زمان حضور خبرنگاران در سایت دفن زباله سراوان به یک ساعت هم نرسید اما حجم حشرات، بوی آزادهنده و منظره زباله‌های بی‌شمار همه آنها را کلافه کرده بود. در این شرایط، حتی تصور مشکلات مردمی که در نزدیکی این محل «زندگی» می‌کنند، نارحت‌کننده است.
طبیعت هم از تاثیرات زباله‌ها و شیرابه‌های این محل در امان نیست؛ تالاب انزلی و رودخانه‌های حوضه آبریز آن آسیب زیادی از مشکلات سایت دفن زباله سراوان دیده‌اند. آلودگی‌های بهداشتی و محیط‌زیستی این مکان به حدی است که دیگر کار از اما و اگر و وعده و وعید برای تخصیص اعتبار گذشته؛ «سراوان» در انتظار اقدامی قاطعانه است.
آخرین دیدگاهها